Madelon van Luijk
Bruiden van Christus
De tweede religieuze vrouwenbeweging in Leiden en Zwolle, 1380-1580
[ ]
Deze uitgave is de handelseditie van het gelijknamige proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam, 6 november 2003. Het onderzoek werd uitgevoerd binnen het door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) gefinancierde project ‘De derde orde van Franciscus in het bisdom Utrecht’.
De uitgave van dit boek kwam tot stand dankzij de financiële steun van NWO.
© 1 2004 Madelon van Luijk, p/a Uitgeversmaatschappij Walburg Pers, Zutphen
www.walburgpers.nl
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Afbeeldingen omslag:
Voorzijde achtergrond: pagina uit het Leidse correctieboek van 1456. Bron: GAL, ORA inv.nr. 4 fol. 92. Voorzijde voorgrond: Christus verwelkomt zijn bruiden. Bron: Van Oostrom, 1995,118. Achterzijde achtergrond: Boekenlijst uit het tertiarissenconvent van de Elfduizend Maagden te Warmond. Bron: GAL, HW inv.nr. 479 fol. 61 vs. Achterzijde voorgrond: Zegel van het Kapittel van Windesheim. Bron: Veelenturf 2000, 309.
This book meets the requirements of ISO 9706:1994, Information and documentation – Paper for documents-Requirements for permanence.
Zoveel mogelijk is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen.
Rechthebbenden die in dit verband niet zijn benaderd wordt verzocht zich met de uitgever in verbinding te stellen.
Omslagontwerp: Walburg Pers
Zetwerk: Wil van Dam, Utrecht
ISBN 90.5730.293.4
NUGI694
[ ]
Inhoudsopgave | ||
Woord vooraf | 9 | |
Overzicht van afkortingen | 11 | |
Overzicht van tabellen | 13 | |
Overzicht van geraadpleegde archieven | 15 | |
Inleiding | 17 | |
Probleemstelling en kader | 17 | |
Afbakening | 19 | |
Methoden en bronnen | 21 | |
Opbouw | 23 | |
HOOFDSTUK 1. De ontwikkeling van het religieuze landschap | 25 | |
1.1 | De steden Zwolle en Leiden | 25 |
1.2 | De totstandkoming van de vrouwenhuizen na 1350 | 28 |
1.2.1 | De gang van zaken bij de stichtingen | 29 |
1.2.2 | De stichters en hun motieven | 38 |
1.2.3 | Relatie met de Moderne Devotie | 43 |
1.2.4 | De van de magistraat | 45 |
1.3 | Classificatie van de gemeenschappen | 46 |
1.4 | De laatmiddeleeuwse religieuze mannengemeenschappen | 51 |
Besluit | 51 | |
HOOFDSTUK 2 Het functioneren van de gemeenschappen | 53 | |
2.1 | De samenstelling van de gemeenschappen | 53 |
2.2 | Het bestuur | 56 |
2.2.1 | De mater of priorin | 57 |
2.2.2 | De ondermater of subpriorin | 59 |
2.2.3 | De procuratrix | 60 |
2.2.4 | De seniore of kapitulare zusters | 61 |
2.2.5 | De biechtvader | 61 |
2.3 | De niet-bestuurlijke ambten | 65 |
2.4 | De omvang van de gemeenschappen | 68 |
2.5 | De aanname van zusters | 71 |
2.5.1 | Eisen gesteld aan nieuwe zusters | 71 |
2.5.2 | De gang van zaken bij inkleding en professie | 73 |
2.5.3 | Medegaven | 76 |
|pag. 5| |
||
Besluit | 79 | |
HOOFDSTUK 3 Oefeningen in devotie | 81 | |
3.1 | Lithurgische vieringen | 81 |
3.1.1 | Het koorgebed, de Mariagetijden en de Getijden van de Eeuwige Wijsheid | 81 |
3.1.2 | De mis | 84 |
3.1.3 | Memoriediensten | 85 |
3.2 | Het stilzwijgen | 88 |
3.3 | De biecht, de communie en het aderlaten | 89 |
3.4 | Het schuldkapittel | 90 |
3.5 | De maaltijd | 93 |
3.6 | Preken, collaties en opwekkingen | 94 |
3.7 | Rust en recreatie | 96 |
3.8 | Handenarbeid | 97 |
3.9 | Maatschappelijke taken | 100 |
3.10 | Bijzondere gelegenheden | 102 |
3.11 | Spiritualiteit | 102 |
3.11.1 | Intellectuele vorming | 103 |
3.11.2 | Handschriftenbezit | 105 |
Besluit | 111 | |
HOOFDSTUK 4 Gebouwen en economie | 113 | |
4.1 | Ligging en gebouwencomplexen | 114 |
4.2 | Economische situatie | 125 |
4.2.1 | Uitspraken in de historiografie | 125 |
4.2.2 | Bezittingen, inkomsten en uitgaven | 127 |
Besluit | 139 | |
HOOFDSTUK 5 Het verkloosteringsproces | 141 | |
5.1 | De kerkrechtelijke status van de zusters: religieuzen, semi-religieuzen of leken? | 141 |
5.2 | Verkloostering in fasen | 144 |
5.2.1 | De losmaking van de parochie | 144 |
5.2.2 | De invoering van de clausuur | 155 |
5.2.3 | De aanname van een strengere leefwijze of kloosterregel | 159 |
5.3 | Motieven voor verkloostering | 166 |
5.4 | De oost-west hypothese | 171 |
Besluit | 173 | |
HOOFDSTUK 6 De bewoners van de gemeenschappen | 175 | |
6.1 | Prosopografie | 175 |
6.1.1 | Methode | 175 |
6.1.2 | Vrouwenstudies | 177 |
6.2 | De Leidse en Zwolse zusters | 180 |
6.2.1 | Kerncijfers | 180 |
6.2.2 | Familiale achtergrond | 182 |
|pag. 6| |
||
6.2.3 | Geografische herkomst | 185 |
6.2.4 | Sociale achtergrond | 187 |
6.2.5 | Leeftijd bij intrede | 192 |
6.2.6 | Motieven voor intrede | 194 |
6.3 | De ambtsdragers | 199 |
6.3.1 | Biechtvaders | 199 |
6.3.2 | Zusters die een ambt bekleedden | 202 |
Besluit | 203 | |
HOOFDSTUK 7 Relaties met de stedelijke omgeving | 205 | |
7.1 | Relaties met de bevolking | 206 |
7.1.1 | Begunstigingen | 206 |
7.1.2 | Conflicten | 210 |
7.2 | Contacten met stedelijke instituten | 215 |
Besluit | 216 | |
HOOFDSTUK 8 Relaties met het wereldlijk gezag | 217 | |
8.1 | Het verlenen van priviliges en bescherming | 218 |
8.2 | De hervorming van het Zwolse Oldeconvent | 220 |
8.3 | Het Zwolse gildenregime | 222 |
8.4 | Spanningsvelden | 225 |
8.4.1 | De betaling van accijnzen en hoofdgeld | 226 |
8.4.2 | Het bezit en het erfrecht van de huizen | 231 |
8.4.3 | De amortisatie | 236 |
8.4.4 | De nijverheid | 245 |
8.5 | De bijzondere posities van het Zwolse Oldeconvent en het Leidse Witte-Nonnenklooster | 248 |
Besluit | 249 | |
HOOFDSTUK 9 Relaties met geestelijke instellingen | 253 | |
9.1 | Relaties met het kerkelijk gezag | 253 |
9.1.1 | De parochiekerk | 253 |
9.1.2 | De bisschop van Utrecht | 255 |
9.1.3 | De paus | 258 |
9.2 | Contacten tussen vrouwenhuizen | 260 |
9.3 | Relaties in het kader van de zielzorg | 264 |
9.3.1 | De broeders van het gemene leven en het Colloquium van Zwolle | 265 |
9.3.2 | De orde der reguliere kanunniken: het klooster en het Kapittel van Windesheim | 267 |
9.3.3 | De orde der franciscanen: het Kapittel van Utrecht (de derde orde) en de minderbroeders (de eerste orde) | 270 |
9.3.4 | De orde der reguliere kanunniken: het Kapittel van Sion | 273 |
9.3.5 | De orde der dominicanen | 274 |
Besluit | 275 | |
|pag. 7| |
||
HOOFDSTUK 10 De reformatie | 277 | |
10.1 | Maatschappelijke context | 277 |
10.2 | Verval van het religieuze leven? | 279 |
10.3 | De jaren zestig van de zestiende eeuw | 285 |
10.4 | Opheffing van de gemeenschappen | 286 |
Besluit | 295 | |
Slotbeschouwing | 297 | |
Summary | 307 | |
Noten | 315 | |
BIJLAGE A Overzicht van handschriften, incunabelen en drukken | 369 | |
Leiden | 369 | |
Zwolle | 379 | |
BIJLAGE B Lijst van conventualen en biechtvaders | 385 | |
Leidse conventualen | 385 | |
Leidse biechtvaders | 395 | |
Zwolse conventualen | 396 | |
Zwolse biechtvaders | 400 | |
BIJLAGE C Verantwoording van de database ‘Prosopografie’ | 401 | |
Overzicht van geraadpleegde werken | 405 | |
Index | 435 |
|pag. 8|
Woord vooraf
Het schrijven van een proefschrift is geen solo-activiteit, maar een onderneming waar velen een bijdrage aan leveren, op welke manier dan ook. Op deze plaats wil ik iedereen die betrokken is geweest bij de totstandkoming van deze studie bedanken.
Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar mijn promotoren. Koen Goudriaan heeft wat mij betreft de juiste balans gevonden tussen begeleiden en bij sturen enerzijds en loslaten en afwachten anderzijds. Een promovendus mag dankbaar zijn voor een promotor wiens kritiek immer constructief is. Ik ben blij dat Hilde de Ridder-Symoens na haar vertrek aan de Vrije Universiteit (VU) bereid was om tweede promotor te worden.
We hebben regelmatig prettige en inspirerende gesprekken gehad over de prosopografie. Mijn derde-ordecollega’s en kamergenoten Sabrina Corbellini en Hildo van Engen dank ik voor de prettige samenwerking, de verhelderende inhoudelijke discussies én, ook niet onbelangrijk, voor de gezelligheid op de derde-ordekamer. Beide collega’s hebben (gedeelten van) het manuscript aandachtig doorgelezen en van commentaar voorzien. Ook de andere collega’s van de afdeling Middeleeuwse geschiedenis, Mario Damen, Antheun Janse (beiden in de beginfase van het project), Arjan van Dixhoorn, Jaap van Moolenbroek, Mirjam Schaap, Annemarie Speetjens en ten slotte Ad Tervoort, komt dank toe. Dat ik me ‘thuis’ gevoeld heb aan de VU, is vooral aan hun te danken. Annemarie Speetjens leverde zeer bruikbare gegevens over de zusterhuizen van het gemene leven te Deventer en voorzag het manuscript van kritische opmerkingen. Ad Tervoort voorzag hoofdstuk zes van commentaar en corrigeerde de Engelstalige samenvatting. Ook mensen buiten de eigen afdeling leverden een bijdrage aan dit proefschrift. Met Petra van Dam had ik regelmatig stimulerende gesprekken over het vakgebied en de praktische gang van zaken bij het afronden en publiceren van een proefschrift. Hanny den Ouden ten slotte, gaf nuttige adviezen bij de tabellen in hoofdstuk zes.
Ook een aantal studievrienden komt dank toe. Evelyn Hagenaars-Willems hielp me in haar vakantie bij het vertalen van een van de primaire Latijnse bronnen: de kroniek van het Zwolse fraterhuis van de hand van Jacob de Voecht. Suzanne Struik en Martin van Vliet stelden een afschrift van Correctieboek B uit het Leidse gemeentearchief ter beschikking, waarin interessante vermeldingen van Leidse conventen en kloosters voorkomen.
Het leveren van een bijdrage aan de totstandkoming van een proefschrift kan op vele manieren plaatsvinden. De medewerkers van het gemeentearchief te Leiden en het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle hebben jarenlang bronnen aangesleept en uiteenlopende vragen beantwoord. Mijn oom en tante, Adri en Bep van Luijk, boden mij in de periode 1999-2001 verschillende keren een logeeradres in Leiden. Hierdoor was het mogelijk om zonder heen en weer te hoeven reizen tussen woonplaats en archief onderzoek te doen in het Leidse gemeentearchief. Dankzij hun gastvrijheid en betrokkenheid waren de logeerweken in Leiden bijzonder aangenaam en productief. Hetzelfde geldt voor de verschillende keren dat ik in het kader van een VU-kloosterweekend een bezoek
|pag. 9|
bracht aan de zusters-trappistinnen van de abdij Nazareth te Brecht (B). Het was heerlijk om daar in alle rust en stilte aan het proefschrift te kunnen werken, of om dat juist een paar dagen te vergeten en een stapeltje boeken te lezen dat thuis al lang lag te wachten.
Het laatste woord van dank komt toe aan Vincent. Zijn bijdrage is moeilijk in een aantal zinnen samen te vatten. Toen de rollen ruim een jaar geleden omgedraaid waren en ik zijn proefschrift van commentaar voorzag, spraken we af dat hij met een even kritische blik mijn studie zou beoordelen. Vincent, je hebt je ‘schuld’ meer dan ingelost. Je op- en aanmerkingen hebben de tekst aanzienlijk verbeterd, zowel wat de structuur als de leesbaarheid betreft. Misschien wel het belangrijkste van alles; jouw relativeringsvermogen en peptalk hebben er aan bijgedragen dat deze studie er nu ligt.
Delft, mei 2004
|pag. 10|
Overzicht van afkortingen | |
ch.coll. | chartercollectie |
d. | penning |
fol. | folium / folio |
GADe | Gemeentearchief Delft |
GAD | Gemeentearchief Deventer |
GAL | Gemeentearchief Leiden |
GAN | Gemeentearchief Noordwijk |
gl. | gulden |
gr. | groten |
ha | hectare |
hs. | handschrift |
HCO | Historisch Centrum Overijssel te Zwolle (voorheen Gemeentearchief Zwolle en Rijksarchief Overijssel) |
HUA | Het Utrechts Archief te Utrecht (voorheen Rijksarchief Utrecht) |
inv.nr. | inventarisnummer |
lb. | pond |
NA | Nationaal Archief te Den Haag (voorheen Algemeen Rijksarchief) |
NotA | Notarieel Archief (GAL) |
reg.nr. | regestnummer |
s. | schelling |
v. | verso |
|pag. 11|
[ ]
|pag. 12|
Overzicht van tabellen | |
Tabel 1.1 | De leefwijze van de Zwolse vrouwenhuizen |
Tabel 1.2 | De leefwijze van de Leidse vrouwenhuizen |
Tabel 1.3 | De zeven Zwolse en 16 Leidse vrouwenhuizen die in deze studie centraal staan |
Tabel 2.1 | Het aantal conventualen van negen Leidse vrouwenhuizen in 1460/61 |
Tabel 2.2 | Het aantal zusters van het klooster Sint-Hieronymus Roma in de zestiende eeuw |
Tabel 2.3 | Het aantal conventualen van negen Leidse gemeenschappen in de zestiende eeuw |
Tabel 4.1 | De ligging van de Leidse gemeenschappen bij de stichting en latere verplaatsingen |
Tabel 4.2 | De ligging van de Zwolse gemeenschappen bij de stichting en latere verplaatsingen |
Tabel 4.3 | De financiële positie van de Leidse vrouwengemeenschappen |
Tabel 4.4 | De Leidse vrouwenhuizen die in 1533 een bijdrage gaven aan de keizer |
Tabel 4.5 | De inkomsten van de voormalige Leidse vrouwenhuizen in 1581 |
Tabel 4.6 | De financiële positie van de Zwolse vrouwenhuizen |
Tabel 4.7 | De betaling van Zwolse gemeenschappen aan de Staten van Overijssel in 1578 |
Tabel 5.1 | De losmaking van 14 Leidse vrouwenhuizen uit het parochieverband |
Tabel 5.2 | De losmaking van de Zwolse vrouwenhuizen uit het parochieverband |
Tabel 5.3 | De eerste vermelding van de clausuur van de Leidse vrouwenhuizen |
Tabel 5.4 | De overeenkomsten en verschillen tussen de diverse leefwijzen van de tweede religieuze vrouwenbeweging in Leiden en Zwolle |
Tabel 6.1 | De naamgeving van de Leidse en Zwolse zusters |
Tabel 6.2 | De spreiding van de Leidse en Zwolse zusters in de tijd |
Tabel 6.3 | De identificatie van de Leidse en Zwolse zusters |
Tabel 6.4 | De onderlinge verwantschap van de Leidse en Zwolse zusters |
Tabel 6.5 | De sociale achtergrond van de Leidse en Zwolse zusters |
Tabel 6.6 | De sociale achtergrond van de Leidse zusters per gemeenschap |
Tabel 6.7 | De sociale achtergrond van de Zwolse zusters per gemeenschap |
Tabel 6.8 | De sociale achtergrond van de Leidse zusters met een eerste vermelding in de veertiende, vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw |
Tabel 6.9 | De sociale achtergrond van de Zwolse zusters met een eerste vermelding in de veertiende, vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw |
Tabel 6.10 | De minimale verblijfsduur van de Leidse en Zwolse zusters |
Tabel 7.1 | De begunstiging van Zwolse en Leidse gemeenschappen |
|pag. 13|
[ ]
|pag. 14|
Overzicht van geraadpleegde archieven
Delft, Gemeentearchief
Archief stadsbestuur, Eerste afdeling
Den Haag, Nationaal Archief
Archief van het Hof van Holland
Archief van de Grafelijkheidsrekenkamer
Archief van het klooster Onze-Lieve-Vrouw in Nazareth te Rijswijk
Archief van de kloosters in Delfland
Archief van het klooster Sint-Agatha te Delft
Deventer; Gemeentearchief
Stadsarchief
Archief Bergklooster bij Zwolle
Archief Kapittel van Sint-Lebuïnus
Archief Rentmeesterschap Grote Kapittel
Grootebroek, Gemeentearchief
Archieven van de Kloosters
Hoorn, Streekarchief West-Friese gemeenten
Oud-archief
Kampen, Gemeentearchief
Oud-archief
Leiden, Gemeentearchief
Archieven van de kloosters (Kl)
Archieven van de kerken (K)
Archieven van de gasthuizen (GA)
Archief van het Heilige Geest weeshuis (HG)
Notarieel Archief (NotA)
Secretarie-archief I 1253-1574 (SA I)
Secretarie-archief II 1574-1816 (SA II)
Oud-Rechterlijk archief (ORA)
Huisarchief Warmond (HW)
Geautomatiseerd lijfrentenbestand
Gemeentearchief Noordwijk
Oud-archief
|pag. 15|
Utrecht, Het Utrechts Archief
Bisschoppelijk archief
Archief van de kleine kapittels en kloosters
Archief van de Oud-Katholieke Kerk Nederland
Zwolle, Historisch Centrum Overijssel
Stadsarchief (AAZo1)
Archief van het Burgerweeshuis (IA002)
Archief van het Heilige Geest- of Binnengasthuis (IA005)
Archief van het Bethlehemklooster (KA001)
Archief van het Agnietenbergklooster (KA002)
Archief van het ter Kinderhuys (KA003)
Archief van de Michaëlkerk (KA006)
Archief van het Wytenhuis (KA007)
Archief van het Cadenetershuis (KA008)
Archief van het Fraterhuis (KA009)
Archief van het Buschklooster (KA010)
Archief van het Maatklooster (KA011)
Archief van het Olde Begijnenconvent (KA013)
Archief van het Onze Lieve Vrouwaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA025)
Archief van het Michaëlaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA027)
Archief van het Sacramentsaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA033)
Archief van het Lucasaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA039)
Archief van het Joostaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA040)
Archief van het Antoniusaltaar in de Onze Lieve Vrouwekerk (KA047)
Archief van de Priestermemorie (KA061)
Particuliere archieven (PA)
Rechterlijk archief 1383-1811 (RA001)
Collectie Handschriften van de Vereeniging ter beoefening van Overijssels Regt en Geschiedenis
Archief van het huis Vilsteren
Archief van het klooster Sibculo
Charters Varia
Aanwinsten 1986
Collectie diverse charters
Collectie Varia
|pag. 16|