11 april 2024
20:00
by: admin

Bouwen in de late Middeleeuwen

[ ]

BOUWEN

IN DE LATE MIDDELEEUWEN

Stedelijke architectuur in het voormalige Over- en Nedersticht

Dirk J. de Vries

UITGEVERIJ MATRIJS

[ ]

Deze publikatie werd mede mogelijk gemaakt door:

Rijksdienst voor de Monumentenzorg Zeist
Stichting Mr.dr. J.C. Overvoorde – In het belang der Monumentenzorg, Zeist
Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf Zoetermeer
Stichting Dr Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds

BOUWEN IN DE LATE MIDDELEEUWEN is in 1994 uitgegeven door Stichting Matrijs in Utrecht.
Het is gedrukt bij Febo Druk, Enschede. Het omslagontwerp en de opmaak van het binnenwerk is verzorgd door Gert de Kruijff, Beesd.

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG

Vries, Dirk jan de

Bouwen in de late middeleeuwen : Stedelijke architectuur in
het voormalige Over- en Nedersticht / Dirk Jan de Vries.
– Utrecht: Matrijs. – Ill.
ISBN 90-5345-056-4
NUGI 923
Trefw.: bouwkunst; Nederland ; geschiedenis ; middeleeuwen.

© 1994 Dirk J. de Vries 1 [1. Met dank aan Prof. Dr. Dirk J. de Vries voor verleende toestemming digitalisatie en plaatsing op dboverijssel.]

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.

Omslag: detail van ‘Slijpersfamilie’ door Gerard ter Borch (ca. 1653) met huis van de Zwolse schepen Lucas van Camphuysen uit ca. 1536. Coll. Staatliche Museen Preußischer Kulturbesitz Gemäldegalerie Berlin.

[ ]
 

INHOUD
Voorwoord 11
1. Inleiding 15
2. Bouwmaterialen 21
2.1 Bouwmaterialen in groter verband 21
Inleiding 21
Herkomst van de materialen 22
Hout 22
Verstoorde handel in natuursteen 23
Baksteen en pannen 24
Kalk 24
2.2 Bos en bouwhout 25
Inleiding 25
2.2.1 Bosbestanden 27
Overijssel en het graafschap Bentheim 27
Drenthe en Gelderland 28
West-Nederland 30
De Zuidelijke Nederlanden en Noord-Frankrijk 30
Grootgrondbezit 31
2.2.2 Handel in eikehout 32
Algemeen 32
Vlotten en schepen 33
Maatschappen 35
Stedelijke houtmarkten 35
Deventer 35
Hasselt 38
Kampen 39
Zwolle 40
Hout uit kleine plaatsen in Twente en Oost-Salland 41
Zutphen 42
Wesel 43
Dordrecht 44
Amsterdam 44
2.2.3 Handel in andere houtsoorten 45
Overig loofhout 45
Naaldhout: dennen 46
Naaldhout: grenen en vuren 47
Samenvatting 48

__ ↓ __

|pag. 4|
2.3 Natuursteen 50
Inleiding 50
2.3.1 Zandsteen 51
Bentheimer zandsteen 51
Lingense steen 56
2.3.2 Kalksteen 57
Baumberger of Munstersteen 57
De zuidelijke Nederlanden 59
Hardsteen en Naamse steen 60
Mergel 62
Natuursteensoorten in de zestiende eeuw 62
2.3.3 Toepassingen en werkwijzen 63
Handelaar – steenhouwer 63
Berend van Covelens 64
Jacob van Collen 66
Andere meesters en gezellen 67
Samenvatting 69
2.4 Baksteen 69
Inleiding 69
Het stedelijk tichelwerk 70
Relatie stad en steenbakker 72
Afmetingen van de baksteen 73
Prijs en formaat in de IJsselstreek 75
Samenvatting 76
2.5 Dakbedekkingsmaterialen 77
Het veranderend daklandschap 77
Het verdwijnen van organische dakbedekkingsmaterialen 78
Houten dakspanen, een dakbedekking van dunne houten plankjes 79
Leien 80
De relatie tussen dakbedekking en kapconstructie 80
Gebakken dakbedekkingsmaterialen 81
Onder- en bovenpannen 83
Daktegels 85
Van dubbele dekking naar enkele dekking 86
Quackpannen en golfpannen 87
Herkomst van de golfpannen 90
De platte enkeldekker 90
Samenvatting 92
3. Gebruiken rond het bouwen 93
3.1 Eigendomsmerken op hout 93
3.1.1 Inleiding 93
Handmerken: essentie en gebruik 93

__ ↓ __

|pag. 5|
Het ondertekenen van documenten 93
Herkenning van eigendom 95
Kwaliteitscontrole 97
3.1.2 Handmerken op houtconstructies 97
Gangbare interpretatie van het ‘timmermansmerk’ 97
Merken van timmermeesters 98
Handmerken in de houthandel 99
Stedelijke merken 101
Jongere merken 102
Samenvatting 103
3.2 Meestermerken van steenhouwers 104
Inleiding 104
3.2.1 Steenhouwersmerken 104
Merken in Kampen en Zaltbommel 106
3.2.2 Grote steenhouwersmerken 107
Michiel Bartoltsz en het stadhuis van Hasselt 108
Samenvatting 109
3.3 De eerste steenlegging 109
Inleiding 109
3.3.1 Kerken 111
Beschrijving van een eerste steenlegging: St.-Denis 111
Andere kerken: vermeldingen, verwijzingen en vondsten 111
Goud en zilver in kerkelijke context 114
3.3.2 Stedelijke gebouwen 116
3.3.3 Penningen 117
3.3.4 Beloning van bouwers bij eerste steenlegging 118
3.3.5 Sluitsteen, laatste steen en meiboom 120
Samenvatting 121
3.4 Inscripties in baksteen 122
Inleiding 122
Bij toeval ontstane indrukken? 123
Inscripties verwijzend naar een funktie 124
Dateringen op strekken en koppen 124
Inscripties op de platte zijde 127
Merken en versieringen 129
Later aangebrachte inscripties 131
Samenvatting 132
3.5 De zoete naam van Jezus 133
Inleiding 133
Historische achtergrond 133
Opschriften op gebouwen 134
Andere voorbeelden 134
Klokken 136
Samenvatting 137

__ ↓ __

|pag. 6|
3.6 Het schenken van glazen 137
Inleiding 137
Glas in lood vensters 138
3.6.1 Schenkingen aan invloedrijken 139
Machthebbers woonachtig in Zwolle 142
Glasschenkingen aan dienaren van de stad en de kerk te Zwolle 143
3.6.2 Schenkingen aan kloosters en kerken 145
Zwolse kloosters, gasthuizen en kerken 145
Kloosters buiten Zwolle 147
Parochiekerken buiten Zwolle 148
Samenvatting 150
3.7 Het navolgen van voorbeelden 151
Inleiding 151
In dagloon of aanbesteed 152
Architectonische voorbeelden, algemeen 154
Het voorbeeld, constructies 155
Verdedigingswerken van de stad Deventer 157
Perikelen rond de Hoenwaardse poort in Hattem 159
Samenvatting 161
4 Bouwheren en gebouwen 163
Inleiding 163
4.1 De machthebbers in de stad: het patriciaat 164
4.2 Huizen 165
Inleiding 165
4.2.1 Huys ende were 166
Het vrijstaande huis 167
Huizen in de rij 168
Elementaire bouwvormen 170
De dwarswand 171
Achter- en zijhuizen 172
Twee onder één kap 173
Samenvatting 177
4.2.2 De proosdij te Deventer 177
Inleiding 177
De datering van het gebouw en de historische context 178
Situering van het poortgebouw in de stad 180
De voorgevel 182
Het interieur 186
Het achterhuis 188
Bodemvondsten 189
Samenvatting 191

__ ↓ __

|pag. 7|
4.2.3 Enkele huizen in de rij 192
‘De Blanckensteyn’, Grote Markt 9 Zwolle 192
Historische gegevens 192
Opzet en datering van het huis 193
‘Het wapen van Friesland’, Diezerstraat 72 Zwolle 194
4.2.4 Huizen met achter- of zijhuis in het Oversticht 196
Vloeddijk 76 Kampen 196
De Hof van Ittersum te Zwolle 196
Inleiding 196
De oudste vleugel 197
Sassenstraat 31 en 31A 199
Sassenstraat 31 en 29 201
Sassenstraat 33 202
Samenvatting 202
Vispoortenplas 11 Zwolle 202
Inleiding 202
De bewoners 203
Beschrijving van het complex 203
Samenvatting 204
4.2.5 Huizen met achter- of zijhuis in het Nedersticht 206
Huis Zoudenbalch Utrecht 206
Inleiding 206
De parcellering 207
Donkerstraat 15-19 211
Het beeldhouwwerk afkomstig uit het grote huis 214
Donkerstraat 13 216
Mariastraat 28 216
Mariaplaats 9 218
Samenvatting 219
Huis Loenersloot Utrecht 219
Inleiding 219
De geschiedenis van het perceel 220
Beschrijving van het huidige huis en perceel 221
Het diepe pand 223
De ondiepe vleugel 224
De bouwer: Berend uten Eng 225
Context van de bouw 226
De natuurstenen poort 227
De erfgenamen van Berend uten Eng 228
D’huysinge van Loenerslooth 229
Samenvatting 229
4.3 Stedelijke gebouwen 230
4.3.1 Ommuring van de Nieuwe Stad te Zwolle 230
Inleiding 230
De Steenpoort 230

__ ↓ __

|pag. 8|
De nieuwe Steenpoort 231
De Broederpoort 231
De Diezerpoort 231
Tussen Broederpoort en Rode Toren 233
De Vispoort 233
Samenvatting 235
4.3.2 Het Zwolse Vleeshuis 235
Inleiding 235
De bouw 236
Samenvatting 241
4.4 Kerken 241
4.4.1 De invloed van het stadsbestuur op het bouwen van kerken 241
Inleiding 241
Kampen 243
Deventer 244
Zwolle 244
Rotterdam 247
Algemeen 248
4.4.2 De Lebuinuskerk te Deventer als hallenkerk 249
Inleiding 249
De zuidelijke zijbeuk 249
De kooromgang 251
De Raadskapel 256
De noordelijke zijbeuk 256
Kappen 257
De kerk in de stad 258
Samenvatting 259
4.4.3 Het Broerenklooster in Zwolle 260
Inleiding 260
De komst van de Predikheren 261
De plaats van kerk en klooster ‘in der nyer stat’ 262
De bouw in verschillende fasen 265
Het koor 265
Het schip en de zijbeuk 268
Aankleding interieur schip 271
Toegevoegde travee aan de zuidbeuk 272
Het klooster 273
Samenvatting 275
5. In het teken van macht en aanzien 277
Inleiding 277
5.1 Weergangen 277
5.1.1 Verdedigbaar of niet? 277

__ ↓ __

|pag. 9|
5.1.2 Voorbeelden van weergangen 283
Samenvatting 286
5.2 Wapenschilden en portretten 286
Inleiding 286
Wapenschilden 287
Portretkoppen 289
Samenvatting 294
5.3 Torens aan huizen 295
Inleiding 295
5.3.1 Arkeltorentjes 296
Inleiding 296
Arkeltorentjes met spitsen 297
Huis Fresenburg Utrecht 297
De waag te Deventer 298
Andere voorbeelden 303
Arkeltorentjes zonder spitsen 307
Samenvatting 309
5.3.2 Huizen met traptorens 309
Huis Fresenburg Utrecht 309
Huis Oudaen Utrecht 310
Nieuwstraat 35 Zwolle 311
Rijkenstein en Petersgasthuis Arnhem 313
Huizen met L-vormige plattegrond en traptoren 314
Omschrijving 314
Huis met de hoofden, Goudsteeg 17 Zwolle 315
De Wheeme, Lombardstraat 4 Zwolle 317
Refter van het Bethlehemklooster Zwolle 319
Melkmarkt 41 Zwolle 321
Hof van Suythem Zwolle 322
Jeruzalemstraat 8-10 Utrecht 324
Andere voorbeelden 326
Extra hoge traptorens 327
Samenvatting 332
5.3.3 Poortmotieven in combinatie met voornoemde elementen 332
Samenvatting 334
5.3.4 Jongere voorbeelden 335
Samenvatting 337
5.4 Torens bij kerken 337
5.4.1 De uitstraling van kerktorens 337
De toren des aanstoots 337
Utrecht gezien vanuit het Oversticht 338
Het streven naar status en onafhankelijkheid 340
De bisschop en het landsheerlijk gezag 341
De rol van David van Bourgondië 344
5.4.2 Torens naar het voorbeeld van de Utrechtse Domtoren 346
Inleiding 346

__ ↓ __

|pag. 10|
De Lebuinustoren in Deventer 346
De Onze Lieve Vrouwetoren in Kampen 348
De Onze Lieve Vrouwetoren in Zwolle 350
De Onze Lieve Vrouwetoren te Vollenhove 354
De Onze Lieve Vrouwetoren in Amersfoort 356
Wijk bij Duurstede 357
De Cuneratoren te Rhenen 358
De Martinitoren in Groningen 359
5.4.3 Navolgingen van de Domtoren buiten het Sticht 360
5.4.4 Het bouwen van torens ten tijde van Karei V 362
Inleiding 362
De Oldehove in Leeuwarden 363
Workum 364
5.4.5 Maximiliaan van Egmond 365
Samenvatting 365
Bijlage 367
Samenvatting 386
Zusammerfassung 397
Summary 410
Noten 422
Literatuur 479
Index 499
Curriculum vitae 512
Category(s): Overijssel

Comments are closed.