Bestuursstructuur en schriftcultuur
[ ]
[Blanco]
[ ]
tot het eind van de 15de eeuw
[ ]
Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van: de gemeente Deventer, het Prins Bernhard Cultuurfonds Overijssel, het VSBfonds, het Dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds en de Stichting Wesselings-Van Breemen.
Prins Bernhard Cultuurfonds geeft cultuur de kansVSBfonds
Publicaties van de IJsselacademie nr. 173
© IJsselacademie 2004
ISBN 90-6697-161-4
Vormgeving: Frank de Wit
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De Stichting IJsselacademie heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen; degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
[ ]
[ ]
“Quia memoria hominum infirma est et labilis”1
“aver viertich, vijftich, hondert jaeren, soe lange als konde van menschen gedencken mach”2
[ ]
[Blanco]
[ ]
INHOUD
| VOORAF | 11 | |
| 1 INLEIDING | 13 | |
| 1.1. | Indeling en thematiek | 17 |
| 1.2. | Methode | 17 |
| 1.3. | “Schrijfkringen” en hun archiefvorming | 19 |
| 1.4. | Bronnencategorieën | 23 |
| 1.5. | De tand des tijds | 24 |
| 1.6. | Verschriftelijking als onderzoeksthema | 26 |
| 2 LANDSHEER, STAD EN STEDELIJKE SCHRIJFCULTUUR | 33 | |
| 2.1. | Sociale structuur | 35 |
| 2.2. | Stad en bisschop | 47 |
| 2.3. | Stad en schout | 57 |
| 2.3.1. | Hoge jurisdictie | 70 |
| 2.4. | Schepenen, raden, meente | 73 |
| 2.5. | Schrijfactiviteiten in de 13de en vroege 14de eeuw | 84 |
| 2.6. | Conclusie | 104 |
| 3 BESTUUR | 109 | |
| 3.1. | Inleiding: meente, schepenverkiezing en straatschepenen | 109 |
| 3.2. | Keur- en eedboeken | 114 |
| 3.2.1. | Keurboek van 1448 | 119 |
| 3.2.2. | Eedboek | 121 |
| 3.2.3. | Minuut-keurboek, circa 1476 | 123 |
| 3.2.4. | Keurboek van 1486 | 126 |
| 3.3. | Buurspraken | 126 |
| 3.4. | Correspondentie: registratie van brieven en vrijgeleides | 131 |
| 3.5. | Militaire en andere inventarisaties | 140 |
| 3.6. | Conclusie | 144 |
| 4 RECHTSPRAAK | 149 | |
| 4.1. | Inleiding: burgemeesters | 150 |
| 4.2. | Strafrechtspraak | 155 |
| 4.2.1. | Vete en oorvede | 155 |
| 4.2.2. | Overtredingen van keuren: boetes en verbanning | 169 |
| 4.2.3. | Erfdeel van kinderen of “kindergoed” | 178 |
| 4.3. | Vrijwillige rechtspraak | 180 |
| 4.3.1. | Erfenissen in den vreemde: “toeversichte” | 180 |
| 4.3.2. | Renunciaties | 184 |
| 4.3.3. | Schuldbekentenissen | 186 |
| 4.3.4. | Machtigingen | 188 |
| 4.3.5. | Erfenissen in de stad: “inleiding” en “uitleiding” | 189 |
| 4.4. | Contentieuze rechtspraak | 192 |
| 4.4.1. | “Clageboeck” | 194 |
| 4.4.2. | Register van beslagleggingen | 201 |
| 4.5. | Conclusie | 204 |
| 5 BEHEER | 211 | |
| 5.1. | Cameraars | 216 |
| 5.1.1. | Ontstaan van de cameraarsrekeningen | 221 |
| 5.1.2. | Cameraarsregisters | 230 |
| 5.1.2.1. | Verpachtingsregisters | 230 |
| 5.1.2.2. | Pandboeken | 237 |
| 5.1.2.3. | Burgerregistratie | 239 |
| 5.1.2.4. | Belastingen en leningen | 244 |
| Nutsbelastingen: koe- en poortwachtersgelden | 244 | |
| Leningen en schulden | 249 | |
| Landsheerlijke belastingen | 253 | |
| 5.2. | Wijnheren | 255 |
| 5.3. | Gruitmeesters | 261 |
| 5.4. | Hopmeesters | 265 |
| 5.5. | Timmermeesters | 269 |
| 5.6. | Tolmeesters | 275 |
| 5.6.1. | Katentol | 275 |
| 5.6.2. | Bisschopstol | 278 |
| 5.7. | Weidegraven | 280 |
| 5.8. | Straatmeesters | 283 |
| 5.9. | Conclusie | 284 |
| 6 SLOTBESCHOUWING | 289 | |
| Bestuurlijke verschriftelijking: het begin | 289 | |
| Bestuurlijke verschriftelijking: het vervolg | 291 | |
| Bestuurlijk schriftgoed, schrijvers en geletterdheid | 294 | |
| Schrijfkamer/secretarie | 296 | |
| Vergelijking | 297 | |
| SAMENVATTING | 301 | |
| SUMMARY | 307 | |
| BIJLAGEN | 313 | |
| Bijlage 1. | Organogram van het stadsbestuur van Deventer tot 1464 | 313 |
| Bijlage 2. | Eden van stadsbestuurders en functionarissen | 314 |
| Bijlage 3. | Ambtstermijnen van stadsschrijvers | 317 |
| Bijlage 4. | Lijst van stadsschrijvers | 318 |
| Bijlage 5. | Aanstellingscontract van stadsschrijver Johan Pallas, d.d. 25.2.1426 | 327 |
| Bijlage 6. | Naar taakveld geclusterd chronologisch overzicht van ambtelijk schriftgoed tot ca. 1475 | 328 |
| Bijlage 7. | Inleiding in versvorm op het minuut-keurboek van ca. 1476 | 330 |
| Bijlage 8. | Beschrijfmateriaal: perkament en papier | 332 |
| Bijlage 9. | Toelichting bij figuur 1: bevolkingsaantal van Deventer, 1361-1400 (minima) | 339 |
| GEBRUIKTE AFKORTINGEN | 340 | |
| LITERATUUR EN GEDRUKTE BRONNEN | 342 | |
| REGISTER VAN PERSONEN | 359 | |
| REGISTER VAN GEOGRAFISCHE NAMEN EN ZAKEN | 371 | |
| REGISTER VAN AUTEURSNAMEN | 381 | |
| LIJST VAN FIGUREN EN TABELLEN | ||
| Figuur 1. | Bevolkingsaantal van Deventer, 1361-1400 (minima) | 16 |
| Tabel 1. | Aantal in Deventer uitgevaardigde bisschops- en electsoorkonden, 1127-1340 | 56 |
| Tabel 2. | Oorkonden waarin Deventer bestuursgremia (schepenen en/of raden en/of meente) optreden als (mede-) oorkonder en/of zegelaar en/of getuige, 1240-1329 (per decennium) | 84 |
| Tabel 3. | Vetes tussen Deventer en adel en “vrijen” uit verschillende regio’s | 165 |
| Tabel 4. | Indeling van het gerechtelijke register SAB, RA, inv. nr. 19 | 176 |
| Tabel 5. | Gemiddeld aantal geregistreerde “toeversichte” per vijf jaar, 1396-1419 | 182 |
| Tabel 6. | Gemiddeld aantal geregistreerde “toeversichte” per vijf jaar, 1441-1470 | 183 |
| Tabel 7. | Gemiddeld aantal geregistreerde schuldbekentenissen per vijf jaar (afgerond), 1441-1475 | 187 |
| Tabel 8. | Gemiddeld aantal geregistreerde machtigingen per vijf jaar (afgerond), 1443-1459 | 189 |
https://doi.org/10.11588/diglit.2211#0159
Schrijver. Miniatuur, aan het begin van de 15de eeuw vervaardigd in een Elzasser werkplaats.
Ruprecht-Karls-Universitätsbibliothek, Cod. Pal. Germ. 359, Der Rosengarten zu Worms,fo. 66r.
VOORAF
Het stemt bijzonder tevreden om twee jaar na het verschijnen van mijn proefschrift het voorwoord bij de handelseditie te kunnen schrijven. Deze editie is niet identiek aan de oorspronkelijke versie, die in een beperkte oplage in eigen beheer is uitgegeven en die daarnaast op de website van de Universiteitsbibliotheek te Groningen beschikbaar is. Ik heb de gelegenheid aangegrepen om de tekst nog eens kritisch door te nemen. Als resultaat hiervan is een aantal zaken uitgediept en aangescherpt. Voor wat betreft de geraadpleegde literatuur geldt dat het manuscript gesloten is in mei/juni 2002. Bij de verantwoording van vindplaatsen in primaire bronnen is de “oude” annotatie gehandhaafd. Dit betekent dat herinventarisaties of omnummeringen van Deventer archivalia (met name de fondsen Middeleeuws Archief en Cameraars) niet zijn verwerkt. De nieuwe signaturen zijn met behulp van concordansen te achterhalen.
Ten behoeve van de leesbaarheid zijn Latijnse citaten in de lopende tekst integraal vertaald; Middelnederlandse woorden worden toegelicht waar dit voor een goed begrip van het aangehaalde noodzakelijk is. Met het aanbrengen van eigen interpunctie en het normaliseren van de spelling ben ik terughoudend geweest. Registers op persoons- en geografische namen, zaken en auteurs zijn toegevoegd om de lopende tekst en het notenapparaat optimaal te ontsluiten.
Met genoegen richt ik op deze plaats een woord van dank tot al degenen die mij bij de totstandkoming van deze publicatie terzijde stonden. Mijn begeleiders, prof. dr. D.E.H. de Boer en dr. F.J. Bakker, gaven mij de ruimte het onderzoek naar eigen inzicht uit te voeren en deden voortdurend nuttige suggesties. Waardevolle adviezen heb ik in het beginstadium verder mogen ontvangen van de leden van de begeleidingscommissie, bestaande uit de dames drs. E.T. Suir en †dr. G.M. de Meyer en de heren drs. M.R. Hermans en dr. R.W.M. van Schaïk. Prof. dr. A.H. Huussen, prof. dr. (em.) P. Johanek en prof. dr. F. Keverling Buisman dank ik voor hun bereidwilligheid het manuscript te beoordelen.
Speciale lof komt het Stadsarchief Deventer toe, in het bijzonder dhr. H. de Beer. Voorts noem ik mw. drs. E.T. Suir en de heren mr. H.J. Nalis, C.M. Hogenstijn, J.M. Koopmans en M. Janssen. Buiten Deventer waren de medewerkers van het Stads- en streekarchief Zutphen, het Gemeentearchief Kampen en het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle mij behulpzaam. Hun belangstelling maakte het vorsen extra aangenaam.
De Stichting Het Jordenshof ben ik buitengewoon erkentelijk voor het feit dat zij mij ten behoeve van mijn onderzoek voor de duur van bijna anderhalf jaar een huurwoning in dit sfeervolle hofje pal in het oude stadshart van Deventer ter beschikking stelde.
De Stichting IJsselacademie te Kampen heeft zich zeer ingespannen om de uitgave van dit boek mogelijk te maken. Dhr. J. Kummer, mijn onvermoeibare redacteur, bewerkstelligde een uiterst plezierige en effectieve samenwerking, gekenmerkt door dagelijkse telefoontjes en emails met (van zijn kant) dikwijls poëtische inslag. De adviezen en suggesties van dhr. drs. Js. Mooijweer heb ik in dank aanvaard. De dames H. Reisinger-Vosman en J. van Zeeland namen de externe belangenbehartiging op zich. Voor de registers ben ik dank verschuldigd aan de IJsselacademievrijwilligers dhr. W. den Hollander, mw. J. Bakker en dhr. A. Vlieger.
Vanaf het begin zijn velen mij tot steun geweest bij het onderzoek waarvan het eindresultaat nu in gedrukte vorm voorligt, in de eerste plaats mijn ouders. Aan hen draag ik dit boek op.
[afbeelding 2]
“Warafftige affconterfeytinge der heerlicke Keyser vrie Anse Stadt Davontur”. Oudste stadsaanzicht; anonieme houtsnede uit ca. 1550 (collectie Historisch Museum Deventer, inv. nr. 0995)
– Benders 3, J.F. (2004). Bestuursstructuur en schriftcultuur. Een analyse van de bestuurlijke verschriftelijking in Deventer tot het eind van de 15de eeuw. [Proefschrift 4, Rijksuniversiteit Groningen]. IJsselacademie. 5