Het dorp gedeeld

[afbeelding]

Klaas Tippe

[ ]

|pag. 3|

Woord vooraf

Het dorp gedeeld. Deze scriptie gaat over het dorp waar ik mijn eerste tweeëntwintig levensjaren heb doorgebracht. Mijn belangstelling voor de geschiedenis van Staphorst werd al lang geleden gewekt. Mijn interesse in de afscheiding in Staphorst ontwaakte enkele jaren geleden toen ik ontdekte dat ds. Klaas Harms Talen zijn laatste levensjaren woonde bij mijn overgrootvader, die namens de familie een overlijdensbericht zette in De Bazuin van 7 april 1911. De zoektocht naar het afgescheiden verleden van mijn familie resulteerde in eerste instantie in een artikel in ’t Olde Stapperst, het kwartaalblad van de Historische Vereniging in Staphorst.
     De drang meer te willen weten is echter elke historicus eigen. Het lijvige produkt dat voor u ligt, legt daarvan getuigenis af. Een intensieve speurtocht ligt eraan ten grondslag.
Op deze speurtocht kwam ik richtingwijzers en hulpverleners tegen. Zonder hen was het onmogelijk geweest deze scriptie zo te schrijven. Graag wil ik hen bedanken. Mijn dank gaat uit naar de heer B. Hilhorst, archivaris van de Gereformeerde Kerk in Staphorst en naar de heer J. Tippe, kerkvoogd van de Nederlandse Hervormde Gemeente in Staphorst. Door hun medwerking kon ik het noodzakelijke archiefmateriaal inzien. Ook wil ik de medewerkers van het gemeentehuis in Staphorst bedanken voor de vele uren die ik het afgelopen jaar in het archief mocht doorbrengen. De heer H. Hille bedank ik voor de informatie, die ik ontving.
De heer prof. dr. R.P. Swierenga wil ik bedanken voor de informatie over de landverhuizing.
Dr. Hans Krabbendam bedank ik voor het feit dat hij voor medium wilde spelen. Ook wil ik drs. N. Bakker bedanken voor de plezierige wijze waarop hij de totstandkoming van deze scriptie heeft begeleid. Alle anderen die op welke wijze dan ook hun belangstelling of hulp toonden tijdens het werken aan deze scriptie wil ik daarvoor dankzeggen.

Klaas Tippe

|pag. 4|

Inleiding

Is het mogelijk nieuw licht te werpen op de Afscheiding van 1834? Hoewel reeds duizenden pagina’s aan deze gebeurtenis zijn gewijd, is dit voor kerkhistoricus De Jong een retorische vraag ¹ [1. Otto J. de Jong, ‘Nieuw licht op de Afscheiding van 1834?’, Rondom het Woord, 18 (1976) 41-56.]. De grote hoeveelheid publicaties over dit onderwerp duidt op het bestaan van een markt voor dergelijke boeken. Naast het grote aantal noemt De Jong als twee andere kenmerken van de vooroorlogse Afscheidingsliteratuur het populair-wetenschappelijke karakter en het kerkelijke standpunt van de auteur dat het werk kleurt. In de latere literatuur over de Afscheiding van 1834 signaleert hij een toename van de wetenschappelijke belangstelling en een grotere aandacht voor de maatschappelijke samenhang. Wel speelt nog vaak het kerkelijke standpunt van de auteur een grote rol. Als voorbeeld van deze ontwikkeling noemt hij Algra’s werk Het wonder van de 19e eeuw (1966). Het gaat Algra niet om de kerkelijke instanties en hun handelingen, maar om ‘de mensen thuis en in de kerk (..) in hun kenmerkend bestaan’² [2. H. Algra, Het wonder van de 19^e eeuw. Van vrije kerken en kleine luyden (zesde druk Franeker 1979) 5.]. Niet voor niets draagt het boek als ondertitel Over vrije kerken en kleine luyden.
Deze typering roept bij De Jong vragen op over de maatschappelijke positie van die kleine luyden, naar groepsvorming, leidersfiguren, conflictsituaties ³ [3. De Jong, ‘Nieuw licht op de Afscheiding van 1834?’, 47.]. Algra geeft niet op alle vragen een antwoord. Hier ligt juist een aanzet tot het laten schijnen van een nieuw licht op de Afscheiding van 1834.
     De vraag naar het kenmerkend bestaan van mensen kan alleen worden beantwoord vanuit de plaatselijke situaties. Als nadelen van regionale geschiedschrijving ziet De Jong het gebrek aan leesbaarheid en een geringe aandacht voor het algemene beeld. Slechts wanneer zij algemene beweringen toetst, heeft de locale of regionale geschiedschrijving algemeen nut. Plaatselijke geschiedschrijving fungeert in deze zienswijze als bouwsteen voor een historisch totaalbeeld. Hoewel ik van mening ben dat de locale en regionale geschiedschrijving ook een ander doel kan hebben, biedt het artikel van De Jong een aantal nuttige aanknopingspunten voor deze scriptie.
     Onderwerp van deze scriptie is de sociale en economische positie van de afgescheidenen in Staphorst tussen 1835 en 1860 in vergelijking met zowel het totaal van de Staphorster bevolking als met de afgescheidenen in het algemeen. Met sociale positie bedoelen we hier de verhouding met respectievelijk dorpsgenoten, waarbij zaken als prestige en onderlinge verdraagzaamheid een rol kunnen spelen, en afgescheidenen buiten de eigen woonplaats, bijvoorbeeld in de vorm van classicale en synodale verbanden. Onder de economische positie verstaan we de plaats die de afgescheidenen innemen in de economie van land of dorp. Allereerst moet daarom helder zijn hoe de positie van de afgescheidenen in Nederland in genoemde periode was. Ook moet duidelijk zijn hoe de sociaal-economische opbouw van de Staphorster bevolking was.
     Om tegemoet te komen aan De Jongs, in dit geval terechte, bezwaar tegen een regionale geschiedschrijving los van maatschappelijke context en algemeen beeld, bezien we eerst de historische setting waarin de Afscheiding van 1834 ontstond (Hoofdstuk 1). Binnen bepaalde politieke, economische en kerkelijke kaders kon een situatie ontstaan waarin een aantal orthodoxe protestanten buiten de Nederlandse Hervormde Kerk kwam te staan. Kennis van deze omstandigheden geeft mogelijk al een eerste aanzet tot een antwoord omtrent de sociale en economische positie van de afgescheidenen.
     Niet alleen de landelijke Afscheiding plaatsen we in een breder kader (Hoofdstuk 2), ook de locale ontwikkelingen bezien we in een ruimer perspectief. Daarom proberen we vooraf een totaalbeeld te schetsen van de Staphorster samenleving ten tijde van de Afscheiding. Hierbij zullen we in het bijzonder aandacht schenken aan die factoren die volgens de algemene Afscheidingsliteratuur een rol hebben gespeeld (Hoofdstuk 3).

|pag. 5|

Aan het eind van onze historische zoektocht hopen we een antwoord te kunnen geven op de vraag naar de sociale en economische positie van de Staphorster afgescheidene (Hoofdstuk 4). Voldeed hij in de eerste plaats aan het beeld dat we van de afgescheidene hebben of was hij in eerste instantie Staphorster. Een derde mogelijkheid: was de Staphorster afgescheidene een ‘burger van twee rijken’?
     Na de sociaal-economische verhoudingen in het derde en vierde hoofdstuk wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op het overheidsoptreden tegen de Staphorster afgescheidenen. In de verklaring van de houding van de plaatselijke en provinciale overheid ten aanzien van de afgescheidenen staan de burgemeester van Staphorst en de gouverneur van Overijssel als belangrijkste vormgevers van het beleid centraal. Na de vraag omtrent de sociaal-economische verhoudingen beantwoord te hebben, proberen we een verklaring te kunnen geven voor de wijze van optreden van de locale en provinciale overheid. In hoeverre speelde hun eigen achtergrond een rol in hun houding ten aanzien van de afgescheidenen?

Noten

Noten zijn in de tekst opgenomen als zijnoten.

________
– Tippe, K. (2000). Het dorp gedeeld. Staphorst rond de Afscheiding. (Doctoraalscriptie). Universiteit Utrecht, Utrecht.