De Verdedigingswerken van Kampen: Vóór de 15e eeuwse stadsuitleg: Een Reconstructie.

DEEL 1          

[ ]

DE VERDEDIGINGSWERKEN VAN KAMPEN:

(vóór de 15e eeuwse stadsuitleg)

EEN RECONSTRUCTIE.

Doctoraalscriptie
van Theo van Mierlo
Kampen, september 1986

Scriptiebegeleiding:
Mevr. Dr. G.M. de Meyer

Omslag: tekening uit het Digestum Vetus, fol.44v (1461)
(Gemeentearchief Kampen, Oud-Archief inv.nr. 8)
 

 

1. INLEIDING

Een skriptie over de verdedigingswerken van Kampen! Op het eerste gezicht zou men geneigd zijn te denken dat men hiermee een open deur intrapt. Immers we weten toch wel hoe de verdedigingswerken van Kampen er uit hebben gezien? Niet alleen zijn nog steeds resten ervan in het Kamper stadsbeeld terug te vinden, maar ook de vogelvluchtkaarten, schilderijen en andere afbeeldingen geven ons een fraai beeld van die verdedigingswerken.
     Bekijkt men evenwel de literatuur die tot op heden, hetzij in officiële uitgaven, hetzij via kranteartikelen, met betrekking tot de verdedigingswerken van Kampen is verschenen, dan blijkt de ‘opendeur’ die men denkt in te trappen, pas op een heel klein kiertje te staan!
De “Bibliografie Kampen en omgeving” uit 1983 geeft slechts een achttal nummers die betrekking hebben op stadsmuren en -poorten (¹ [1. Bibliografie, 53 de nrs. 702-709]). Slechts één artikel geeft ons een kort overzicht van de historie van de verdedigingswerken tot aan hun ontmanteling in de 19e eeuw (² [2. Van der Vlis, Muren]). De overige literatuur beperkt zich nagenoeg geheel tot de situatie van de verdedigingswerken zoals wij die kennen van de vogelvluchtkaarten (afb. 10-14), schilderijen en tekeningen uit de 16e tot en met de 19e eeuw. Zij geven de verdedigingswerken weer zoals die zijn ontstaan na de grote stadsuitleg die in de tweede helft van de 15e eeuw heeft plaatsgevonden en waardoor de oude stadsgracht, de Burgel, tot een binnengracht werd.

Met de vraag, hoe de situatie ten aanzien van de verdedigingswerken vóór de 15e eeuwse stadsuitleg geweest moet zijn, heeft men zich tot op heden nog nauwelijks beziggehouden.
Slechts datgene, dat via uitgegeven bronnen bekend is, en dat is niet veel, wordt steeds aangehaald in literatuur, maar kan vervolgens door het ontbreken van een totaalbeeld niet op zijn waarde worden geschat.
     Dàt er zo weinig aandacht aan de verdedigingswerken van voor de stadsuitleg is besteed, zal ondermeer zijn oorzaak vinden in het feit dat in het Kamper Gemeentearchief infor-

|pag. 1|

matierijke bronnenreeksen, die het schetsen van een aardig beeld ten aanzien van de verdedigingswerken mogelijk kunnen maken, zoals sommige andere steden die wèl bezitten, ontbreken. Zo beschikt Utrecht over de schutmeestersrekeningen, die de jaren 1428 tot 1528 beslaan. Steden als met name Deventer en Arnhem kunnen bogen op een reeks van stedelijke rekeningen die reeds in de 14e eeuw aanvangen. Kampen heeft weliswaar muurmeestersrekeningen gekend, doch slechts twee exemplaren uit de 15e eeuw (1435 en 1442) en één exemplaar uit de 16e eeuw (1505) hebben de erbarmingen der eeuwen overleefd. En hoewel de inventaris van het Gemeentearchief de oudste stedelijke rekening van Kampen op 1471 dateert, kan men eigenlijk pas vanaf 1504 van stedelijke rekeningen in de ware zin van het woord spreken (³ [3. Don, Archieven I, stedelijke rekeningen: inv. nr. 401—680; de nummers 401 (1471) en 402 (1472-1494) zijn meer pachtboeken dan rekeningen. Vanaf nummer 403 (1504-1510) zijn ook werkelijk uitgaven van de stad opgenomen.]). Hierdoor is men voor wat betreft de verdedigingswerken, aangewezen op een grote reeks van losse aantekeningen in vele verschillende bronnen. Door deze versnippering van informatie leek dan ook weinig informatiemateriaal over de verdedigingswerken van voor 1500, en in het bijzonder over die van vóór de stadsuitleg, bewaard te zijn gebleven.
     Echter, schijn bedriegt! Systematisch uitkammen van alle in aanmerking komende archivalia deed meer informatie te voorschijn komen dan men op het eerste gezicht zou verwachten.
Door deze informatie te combineren met gegevens die via andere soorten van bronnen, zoals archeologisch onderzoek, beeldmateriaal en literatuur, verkregen kunnen worden is het, zoals in deze scriptie zal blijken, toch mogelijk om in belangrijke mate de verdedigingswerken van voor de 15e eeuwse stadsuitleg te reconstrueren. Niet alleen zal het mogelijk blijken het tracé van de stadsmuur en het aantal en de ligging van de poorten en torens dat zich daarin bevonden heeft, bij benadering te bepalen. Ook ten aanzien van het uiterlijk van de verdedigingswerken zal getracht worden een beeld te schetsen. Verder zal op basis van het bronnenmateriaal nader ingegaan worden op verschillende functies die poorten en torens in de 14e en 15e eeuw hebben gehad en op de gevolgen van de 15e eeuwse stadsuitleg voor de bestaande stadsmuur langs met name de Burgel.

|pag. 2|

     Is er over de situatie van de verdedigingswerken van voor de stadsuitleg nauwelijks iets geschreven zoals wij reeds geconstateerd hebben, des te meer is dat echter gedaan ten aanzien van de topografische ontwikkeling van Kampen tot in de 14e eeuw. Meerdere personen hebben hun theorieën over de groei van het stedelijke gebied omsloten door IJssel en Burgel, op papier gezet. De informatie ten aanzien van die ontwikkeling is echter zeer beperkt, waardoor de verschillende theorieen nogal uiteen blijken te lopen. Gezien de nauwe relatie die er bestaat tussen enerzijds de topografische ontwikkeling van de stad en anderzijds de verdedigingswerken die de stad omringen, zijn met name de stadsmuren van Kampen voordat ze hun definitieve vorm binnen IJssel en Burgel hebben aangenomen, ook uitvoerig besproken in de verschillende theorieen.
In het eerste deel van deze scriptie zullen de drie belangrijkste theorieen met betrekking tot de topografische ontwikkeling van Kampen dan ook besproken worden. Hierbij zal de nadruk liggen op hetgeen gezegd is over datgene dat direct of indirect verband houdt met de verdedigingswerken. Verder zal getracht worden een inventarisatie te maken van hetgeen dat wèl, en dat niet met zekerheid gezegd kan worden over de verdedigingswerken in relatie tot de topografische ontwikkeling van de stad.

Noch ten aanzien van de reconstructie van de verdedigingswerken van voor de 15e eeuwse stadsuitleg, noch ten aanzien van de verdedigingswerken ten tijde van de topografische ontwikkeling zal in deze scriptie een definitief beeld gevormd kunnen worden. Een dergelijk beeld zal ongetwijfeld ook altijd een utopie blijven. Andere vormen van onderzoek zullen echter zeker nog nieuwe gezichtspunten kunnen opleveren. Met de reconstructie enerzijds en een kritisch overzicht van de huidige stand van zaken anderzijds willen wij in deze scriptie de basis scheppen die als uitgangspunt kan dienen voor verder onderzoek naar de verdedigingswerken van Kampen, zoals die zich in de loop van de 13e tot en met de 15e eeuw binnen de stadsgracht, de Burgel, hebben gevormd.

|pag. 3|