Regten door Herman van Kuinre aan Urk en Emmeloord gegeven

[pag. 89]

REGTEN
DOOR
HERMAN VAN KUINRE
AAN
URK EN EMMELOORD
GEGEVEN.

________

     Herman van Kuinre de oude had de heerlijkheid Kuinre, in het jaar 1407, aan den bisschop van Utrecht verkocht, en Urk en Emmeloord, dat er in vroeger tijd ook toe behoord had, kwam, weinige jaren later, aan zijn zoon Herman de jonge, die er in 1412 door graaf Willem van Holland mede beleend werd. Overijss. Alm. 1853, bl. 16, 17. Alyt zijne dochter werd er in 1438 door Philips van Bourgondië mede beleend. Alm. 1855, bl. 226.
     Gelijk Herman de oude, in 1385, het regt van Kuinre herzien en vernieuwd had (Alm. 1853, bl. 33-41) zoo gaf zijn zoon, 11 Mei 1415, aan Urk en Emmeloord, de regten, die hier volgen. Het authentiek afschrift bevindt zich in het archief te Kampen, van waar ook dat van Kuinre afkomstig was, en wordt hier letterlijk medegedeeld met eenige aanteekeningen aan den voet der bladzijden.

     Ic Herman van Kuenre heer van Orck ende van Emelweerde doe kondt allen luijden mit deesen openen brieue, dat ick geue ende gegeuen hebbe voer ons ende voer onse

[pag. 90]

naecoemelingen mijnen goeden luijden van Orck ende van Emelweerde alsulcke rechten ende puncten als hier nae geschreuen staen ewelicke duerende sonder ijemants wederseggen. Teijrsten datmen niemandt vangen, binden noch sijn goeden benemen zall noch luede in hoeren goede zetten noch nijeman te gijsel daegen off bieden, noch anderswaer daegen ter vierschaere dan daer hij hoort mit rechte voer thuijs te Orck, alsoo verre als hij borge heft to setten voer lijff ende voer goed, weert dat men aenspreken woude van zijnen lijue. Desgelijcx hadde hij borge te zetten van goede woutmen aenspreeken van goede desgelijcx, wtgeset die ondaede. Ende onse schouten, baeliuwen off rechteren deeden zij hierenbouen ende die betichtinge niet en wolden laeten verborgen als voers. staet, die zoude daer aen verboeren tegen mijn hoeren dienst ewelick ende nummermeer dienst van mij te voeren ende hoer geldt dat zij daer op staende hebben. – Item soe en salmen niemant te borge zetten dan in sijnre tegenwoerdicheijd off tot zijnre weeten, ten worde hem mit rechte ende mit vondenisse ouergewijst (¹ [1. De eerste artikelen van dit regt komen genoegzaam woordelijk overeen met dat, hetwelk graaf Willem van Holland 31 Jan. en 24 Maart 1405 (naar hofstijl 1404) aan Kennemerland gaf. Zie LAMS, Handv. van Kennemerland, bl 35, 37, en VAN MIERIS, Charterboek, IV. bl. 9. Hier wordt bijgevoegd: voer thuijs te Orck. Dit huis schijnt door graaf Albrecht van Beijeren in 1381 gesticht te zijn, ten tijde dat Dirk van Zwieten met de heerlijkheid beleend was. Alm. 1853, bl. 13. – Hier worden ook ondaden d.i. zware misdaden van de bevoegdheid tot borgstelling bij aanklagten uitgezonderd. In andere gevallen waren schouten en baljuwen of regters verpligt, borgstelling aan te nemen. Deden zij het niet, dan waren zij in Kennemerland strafbaar aan lijf en goed en mogten geen regt meer doen. Op Urk en Emmeloord verloren zij met hun ambt ook het geld, dat er op stond. Het was, namelijk, gewoonte geworden, ambten te verpanden tegen betaling eener zekere som gelds door den ambtenaar, welke som door dezen nu eens van de inkomsten gekort, dàn bij het ontslag uit den dienst aan hem teruggegeven werd, veelal door den opvolger; en dan bleef het geld op het ambt staan.]). – Item soe en zall die schoute gheen kennisse doen van

[pag. 91]

enijghe saken, die voer hem vallen, dan binnen jaers, ten waer dat hij zijne opene brieue daer off gegeuen hadde binnen der tijt, ende die kennisse sall hij doen mit scheepenen die mit hem kennen zullen, ende woudens die scheepenen niet mit den schoute kennen ende daer voer hoeren eedt doen, soe en soude die kennisse niet weesen ende die scheepenen en zouden daer niet tegen mij aen verbueren. – Item zoe sall ick in allen dorpen zetten off doen zetten alle jaer opten goeden vrijdach off binnen achte daegen daer nae goede rijcke knaepen toe scheepenen ende eeden soe als daer toebehoert, een jaer lanck wt scheepene toe blijuen, ten waer off zij storuen off metter woen van daer voeren, die zoutmen vernijen, off dat hem sulcke zieckte suechte off nootzaeken lettede, dat mense van nootsaken vernijen moste. – Item waer ijemant ter vierschaer gedaecht off gebrocht worde, dien zalmen aenspreeken ter eerster vierschaer ende ter vierder vierschaer salt bericht weesen mit vondenisse der mannen, ofte die betichtinge sall quijt wesen, alsoe verre als die baeliu vierschaer zettet, ende hij en sall die vierschaer niet opsetten off verleggen ten zij bij nootzaken off bij beuelinge van mij. – Item soe en zall die schoute gheen gadinck noch recht beginnen ten zij goets tijts voer middage ende dat voleijnden eer hij opstaet, wtgeset die bandinck ende dijckrecht. – Item soe wije enen man dootsloege die en zal van zijnen maegen toe maechgelde niet meer moegen winnen noch hoger keruen dan van elcken eersten leede vijff schillinge. – Item soe en salmen niemandt vreedeloes leggen van enen dootslaege dan die gheene, die an raede, aen dade, aen weege off aen velde geweest hebben. – Item soe en sall die baeliu off die rechter niemandt weeren van der vierschaer, genen talman verbieden der luede woerden te halden, ten weer dat se ijemant weeren mochte mit rechte. – Item dat mijne goede luede ende ondersaten voers. enich van deese voergenoemde punten off rechten off gebroeken

[pag. 92]

en niet en gehouden en worden, soe oerloeue ick denzeluen goeden lueden dat zij bij mij comen zullen ende mij dat te tonen ende te kennen geuen, sonder ijet daer aen tegen mij te verboeren (² [2. Ook deze artikelen komen in het Handvest van Kennemerland voor. De regtsplegingen zoo voor schout en schepenen als voor baljuw en mannen mogten niet langer dan noodig was, gerekt worden, moesten binnen eenen bepaalden tijd afloopen, en om het ligtvaardig in het gerigt trekken voor te komen, mogten schepenen bij hunnen eed verklaren, dat de zaak het, naar hun oordeel, niet waardig was. – Wie eenen doodslag gedaan had mogt den eisch tot bezwaar zijner magen in het betalen van zoengeld niet verder uitstrekken dan tot de eerste leden. Gelijk in het voorn. Handvest van Kennemerland staat ook hier het woord keruen. Niemand mogt wegens doodslag vredeloos gelegd worden, dan die er in eenig opzigt medepligtig aan was. Niemand mogt van de vierschaar verwijderd of als talman d.i. als verdediger geweerd worden, dan regtens. Eindelijk was de recessus ad principem geoorloofd. – Het blijkt uit dit stuk, dat alle dorpen van Urk en Emmeloord schepenen hadden, ook dijken en heemraden. De uitgestrektheid moet, in evenredigheid van de tegenwoordige, aanzienlijk geweest zijn. De oude heeren van Kuinre hadden op Emmeloord hunne muntplaats. Alm. 1855, bl. 227. De godshuizen te Kampen bezaten er landerijen en tinsen uit landerijen, en van vele stukken lands zijn nog koopakten voorhanden. Ook omtrent Urk meldt TOE BOCOP, bl. 51, het afspoelen door de zee, dat nog na zijn’ tijd is toegenomen. Verg. WAGENAAR, Beschrijv. van Amsterdam, bl. 289.]). – Item soe wie eene pantkeringe deede off pande ende daer meede onderginge dat weer op thijn schillinge tegen mij te verboeren. – Item soe mach een schoute off twee scheepene enen vreede eijschen twiewarff, soe wije dan dien man vreede weijgerde dat weer op twie ende viertich Schillinge alsoe dicke als vm die vreede geeijschet worde, soe moegen zij hem derdewerf! enen vreede bieden op sijn lijff ende op zijn goed ende die vrede zell dueren sess weeken lanck. – Item soe wije enen vreede brake, waer hij en seluen gegeuen hadde aan enich van sijnen maegen dien hem binnen maesscap geboeren waer, die verboert daer an sijn lijf ende zijn goedt, mer waer dat saijke dat hij dat onrichten woude mit sijnen eede, soe mocht hijt wael onrichten mit vijff mannen tot hem seluen. Ende dese maenier van zweeren die sall hij doen op sijnen knien ende mit eene

[pag. 93]

handt ten heijligen. Ende die vijff manne die hem volgen sullen, die zullen oeck soe nae doen. Ende weer dat sake dat zij niet met nae en seijden als die manier van sweeren daer off inne houdt off dat die handt die ter heijligen leijt eer geroert word binnen der seluer eedtstadt, soe soude die handtdadige verboeren moegen sijn lijff mit sijnen ede ende die volgers moegen mit hoeren eede verboeren thijn pont (³ [3. Het breken van vrede, nadat die bij onderlinge twisten door schout of schepenen geboden was, werd na de eerste en tweede aanmaning met geldboete, na de derde aan lijf en goed gestraft, het laatste ook toegepast, zoo de vredebreker den vrede reeds aan een zijner naaste magen beloofd had, ten zij hij zich met eenen eed zuiverde en er vijf mannen – eedvolgers – bijnam, die zijne verklaring bevestigden. De wijze van eedzweren wordt in dit geval voorgeschreven. Men moest knielende en met ééne hand op de overblijfsels der Heiligen de voorgestaafde woorden naauwkeurig nazeggen en de hand niet aftrekken vóór dat het vergund werd. Aan het inachtnemen der formaliteiten bij eedzweren werd groot gewigt gehecht, zoodat het niet voldoen daaraan den eed krachteloos maakte. Daarom werd hier de hoofdpersoon, die er zich niet mede van de zware beschuldiging van vredebraak tegen belofte zuiveren konde, aan den lijve en de volgers met geldboete gestraft.]). Item soe wie enen dootslach dede op enen vrijen velde die sal wesen ballinck mijns landts ende des handaedijger maegen die zullen hem gelden mit tweendedertich ponden, die salmen leggen aen soeuenen, ende des doode maegen die zullen kiesen zess man die dese sess deell gelden zullen ende dat souende deell daer zullen die handadige ballinck mede blijuen, ten waere dat hij mit des dode maegen zoene ende ouerdraegen mochte, soe soude hij nochtans den huer gelden twie ende vijftich pont. Ende waert dat deese dootslach binnen huese off binnen houe geschiede daer die hantdadige dien anderen in jaegede off te huese sochten, die zouden dan gelden mit vier voudigen gelde. Ende weert dat zij dat geluijt wisten in enen vrijen tauerne daer geen twist te voeren aen geweest en hadde, die en zoude daer niet meer aen moegen verboeren dan off dat in enen vrijen velde geschiet waer (⁴ [4. Het zoengeld, aan de magen des verslagenen te betalen, was viervoudig, indien de daad bij wijze van vervolging binnenshuis geschied was; enkel slechts indien het op het vrije veld of zonder voorafgaanden twist in eene herberg had plaats gehad. Zes deelen der door de wet bepaalde som kwamen voor rekening van de magen des doodslagers, die dan geene bloedwraak meer te duchten hadden; het zevende ten laste van den dader of balling. Had hij zich met de magen der verslagenen verzoend of was het hem kwijtgescholden, de boete voor den heer moest evenwel betaald worden. Huer staat hier waarschijnlijk voor heer of wel kuer.]). – Item soe wije een mess toege

[pag. 94]

off daer yemandt mede quetsten die verboerde een pondt, ende alsoe menich als die koerwonde waer alsoe menich pondt te tienen toe jegens den ghenen die hij mitdsdede, ende alsoe veell tegens den heer, ende die scepene zullen dat kennen dat die koerwonden alsoe sint als die aenclaeger claegende is mitten rechter. – Item soe wije eenen anderen een bloetreijse deede die verboert thien schillinge alsoe menich als die bloetreijsen is to thienen toe, also verre als die schepenen kennen mitten rechter. – Item soe wie enen anderen eene leemkte deede die soud den heere gelden mit twe ende dertich ponden (⁵ [5. Koerwonden of keurbare wonden, die diep in het vleesch gingen en somtijds naar hare ware gesteldheid naauwkeurig bepaald werden, waren meer strafbaar dan bloedreijsen; het zwaarst het toebrengen van eene leemte, eene verlamming of verminking.]). – Item soo wije den anderen mitten vuijst sloege, die verbuerde vijff schillinge. – Item so wije sijnen daegelicxen rechter ongehenge ende ongehoerich waer die verbuert thien pondt als die rechter teghen den houder geen onrecht en sochte, ende die baeliu die sall die bote winnen alsoe verre als die rechter den houder verwonne, ende hij sall den houder aenspreeken op kennisse van des daegelicxen rechter mit scheepenen als voers. staet. Ende waer dat zaeke dat die rechter mit die scheepenen daer niet off kennen en woude, soe soude die baeliu die bote winnen met vijff van sheeren mannen off die bueren die daer off weeten, dat is te verstaen dat die baeliu voer zweeren sall dat die houder der saken schuldich is, ende die vijff knapen zullen nae zweeren

[pag. 95]

als die baeliu voer gezwoeren heft (⁶ [6. Het vergeten van den eerbied voor den dagelijkschen regter of schout, door woord of daad betoond, was strafbaar. De baljuw moest de boete van den schuldige invorderen, hetzij na vonnis van schout en schepenen, hetzij, zoo deze er zich aan onttrokken, op zijnen eed, door vijf volgers gesterkt.]). – Item soe wije enich goede wter besettinge voert die verbuert die selue boete als voers staet. – Item soe wije enich gewelt doet die verbuert die selue bote voers. of dat hijt bij daege doet, huijsbreck bij nachte die verbuert sijn lijff ende sijn goedt, ende dat mach bij wael ontrichten alsoe als voers. staet. – Item waert dat ijemant enijge onrechte aenvanck (⁷ [7. Onrechte aenvanck: onregtmatig beslag of arrest.]) deede van goede die beeter waer dan een nobell ende voer rechte daermede onderginge die verbuerde thien pont, ende van goede die een nobell weerdich waer off daer beneeden thien schillinge. – Item soe wije enen soeuentuuch (⁸ [8. Seventuig wordt in een Handvest van Philips van Bourgondië van 1455 (bij LAMS, Handv. van Kennemerland, bl. 65) een oud costuum van recht genoemd. GRIMM, Rechtsalt. S. 858, leidt het af uit den tijd, toen er nog geene schepenen waren. Bij geschil over landbezit werd de uitspraak aan zeven der naast geërfden opgedragen; doch, daar er vele misbruiken bij plaats hadden, bepaalde Philips van Bourgondië in dat jaar de manier, hoe men dat regt gebruiken zoude. Ook naar het dijkregt van Salland, door bisschop Guy in 1308 gegeven, moesten zeven landgenooten, bij een’ verlaten dijk, den dijk bij hunnen eed aan het erf toewijzen, dat zij er toe verpligt rekenden. DUMBAR, Anal. II. p. 242. De verliezer van een geschil, door zeventuig beslist, betaalde, gelijk hier, eene boete.]) van lande verloore die verbuert tweendeueertich schillinge, ende die lantcoop wederdriuen will die salt in den bandingen binnen sjaers voer den rechter comen mitten reeden gelde daer dat lant om gecoft is ende goed tspenninck ende wijncoop brengen daer bij, ende daer bewijsen voer den richter ende voer die gemeijn scheepene dat hij daer naerre geboeren is dan die gheenen diet gecoft heft, dat is te verstaene dat dat van sijnen ouders gecomen is, maer dese manier van wederdriuen die mach men wel bestucken mit

[pag. 96]

pangelinge van lande, hoe luttell landts dat men aen dat ander landt toe geeft, daer men well op toegeuen mach gelt (⁹ [9. Landkoop wederdrijven. Om de vervreemding van erve en land van de familiën, zoo veel mogelijk, voor te komen, werd aan de naaste bloedverwanten de bevoegdheid van benadering toegestaan voor dezelfde som, waarvoor het gekocht was, met de onkosten daarbij. Zie ook GRIMM, Rechtsalt. S. 709. Het komt reeds in het oude Saksische regt voor. Zie Mr. J.B.L. DE GEER, de Saksers voor en onder Karel den groote, bl. 65.]). – Item soe wije recht spreeken wil van huere van landt die mach die beesten off die vrucht waell becommeren op den lande, ende daer sall hem die rechter enen dach van rechten op leggen ende recht daer off doen binnen veerthien daegen; die rechter mach corten den dach des rechts nae die dat hij die geene diet schuldich is te doene die dat landt in huerweeren heft; ende waert dat zake dat die lantheer gheen beesten noch gheen vrucht op sijnen lande en vonde, soe soude die rechter off sijn gewaerde boode dien huerman off wijff te huijs daegen voer sijnen voerdoer des enen daeges ende des anderen dages recht offtedoen, ten waer dat die huerman off wijff te vierscaer verwilkoeren woude te comen; ende dese manier van rechte dese is van allen anderen wilkoeren schulden; ende nijemandt en mach hem verwilkoeren dan voer sijnen daegelicxen rechter ende die daegelicxe rechter die mach van verwilkoeren schulde waell tugen sonder volgers te hebben (¹⁰ [10. Verwilkoeren: vrijwillig toestaan. Verwilkoeren schulden: vrijwillig aangegane schulden.]). – Item offmen ijemant besetten soude off een mensce gebrueckt hadde tegen den heer ende gheen scheepen bij den rechter waeren daer die huer (heer?) sijn brueke mede winnen mochte, soe soude die rechter nemen twee die naeste bueren die hij crijgen mochte, goede knapen, die zouden tuijgen bij hoeren eede gelijkerwijs oft scheepenen waeren. – Item die sijs van elcken vate eenen vlaem-

[pag. 97]

sche groten, behaluen die craem die en is niet schuldich (¹¹ [11. Wordt door craem hier de kramer, d.i. de slijter verstaan, die den cijns van het bier niet behoefde te betalen? In het oud-hoogd. en oud-friesch moet krâm beteekenen taberna, winkel, kroeg.]). – Item dat men geenre weesen kijnder goedt vercoopen en sall ten sij bij den vier vierendeell. – Item wes die heemraeders wijsen opten dijck dat is recht. – Item waerdt dat ijemandt die scheepenen wederseijde dat sall die baeliu berechten mitten mannen; hebben die scheepenen onrecht, dat zullen zij gemeenlicken beteren mit tien pont te boeten, heeuet hij onrecht diese wederseijde, soe is sijn boote thien pondt. (¹² [12. Men kon tegen eene uitspraak van schepenen bij baljuw en mannen in oppositie komen. Weiden zij in het ongelijk gesteld, dan betaalden zij zamen de tien ponden; anders de klager alleen.]) – Item voert die beste reeden maeken tbeste recht (¹³ [13. Vermoedelijk wordt hierdoor de bevoegdheid aangeduid, om in zaken, waarin de wet niet voorzien had of die twijfelachtig waren, naar het beste weten te beslissen.]). Wtgeset alle argelist. Ende want ick Herman van Kuenre heer van Orck ende van Emelweerde voers. will, dat alle dese voerss. punten ende rechten staede ende vaste ende ongebroeken blijuen zullen voer mij ende voer mijne naecomelingen, den bueren van Orck ende van Emelweerde, soe heb ik mijnen seegell beneeden aen desen openen brief gehangen tot eenre vaster oerconde. Gegeuen int jaer ons heeren duijsent vierhondert ende vijftien des saterdaeges nae onser heeren hemelvaertsdach.
                    Gecollationcert jegens zijn originale besegelt zijnde
               met een groen vuijthangend zegel ende bevonden
               daer mede accorderende. Bij mij (get.) Rijners.

                                                                                                                        P.C. MOLHUIJSEN.

_____________