Bruiden van Christus

Madelon van Luijk
 
 
 
Bruiden van Christus
 
De tweede religieuze vrouwenbeweging in Leiden en Zwolle, 1380-1580
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
[ ]
 
Deze uitgave is de handelseditie van het gelijknamige proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam, 6 november 2003. Het onderzoek werd uitgevoerd binnen het door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) gefinancierde project ‘De derde orde van Franciscus in het bisdom Utrecht’.
De uitgave van dit boek kwam tot stand dankzij de financiële steun van NWO.

© ¹ [1. Met dank aan Madelon van Luijk en Uitgeversmaatschappij Walburg Pers voor de verleende toestemming voor plaatsing op www.dboverijssel.nl] 2004 Madelon van Luijk, p/a Uitgeversmaatschappij Walburg Pers, Zutphen

www.walburgpers.nl

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Afbeeldingen omslag:
Voorzijde achtergrond: pagina uit het Leidse correctieboek van 1456. Bron: GAL, ORA inv.nr. 4 fol. 92. Voorzijde voorgrond: Christus verwelkomt zijn bruiden. Bron: Van Oostrom, 1995,118. Achterzijde achtergrond: Boekenlijst uit het tertiarissenconvent van de Elfduizend Maagden te Warmond. Bron: GAL, HW inv.nr. 479 fol. 61 vs. Achterzijde voorgrond: Zegel van het Kapittel van Windesheim. Bron: Veelenturf 2000, 309.

This book meets the requirements of ISO 9706:1994, Information and documentation – Paper for documents-Requirements for permanence.

Zoveel mogelijk is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen.
Rechthebbenden die in dit verband niet zijn benaderd wordt verzocht zich met de uitgever in verbinding te stellen.

Omslagontwerp: Walburg Pers
Zetwerk: Wil van Dam, Utrecht

ISBN 90.5730.293.4
NUGI694

[ ]
 

Inhoudsopgave
Woord vooraf		9
Overzicht van afkortingen		11
Overzicht van tabellen		13
Overzicht van geraadpleegde archieven		15
Inleiding		17
	Probleemstelling en kader	17
	Afbakening	19
	Methoden en bronnen	21
	Opbouw	23
HOOFDSTUK 1. De ontwikkeling van het religieuze landschap		25
1.1	De steden Zwolle en Leiden	25
1.2	De totstandkoming van de vrouwenhuizen na 1350	28
1.2.1	De gang van zaken bij de stichtingen	29
1.2.2	De stichters en hun motieven	38
1.2.3	Relatie met de Moderne Devotie	43
1.2.4	De van de magistraat	45
1.3	Classificatie van de gemeenschappen	46
1.4	De laatmiddeleeuwse religieuze mannengemeenschappen	51
	Besluit	51
HOOFDSTUK 2 Het functioneren van de gemeenschappen		53
2.1	De samenstelling van de gemeenschappen	53
2.2	Het bestuur	56
2.2.1	De mater of priorin	57
2.2.2	De ondermater of subpriorin	59
2.2.3	De procuratrix	60
2.2.4	De seniore of kapitulare zusters	61
2.2.5	De biechtvader	61
2.3	De niet-bestuurlijke ambten	65
2.4	De omvang van de gemeenschappen	68
2.5	De aanname van zusters	71
2.5.1	Eisen gesteld aan nieuwe zusters	71
2.5.2	De gang van zaken bij inkleding en professie	73
2.5.3	Medegaven	76
|pag. 5| _______________↑_______________
	Besluit	79
HOOFDSTUK 3 Oefeningen in devotie		81
3.1	Lithurgische vieringen	81
3.1.1	Het koorgebed, de Mariagetijden en de Getijden van de Eeuwige Wijsheid	81
3.1.2	De mis	84
3.1.3	Memoriediensten	85
3.2	Het stilzwijgen	88
3.3	De biecht, de communie en het aderlaten	89
3.4	Het schuldkapittel	90
3.5	De maaltijd	93
3.6	Preken, collaties en opwekkingen	94
3.7	Rust en recreatie	96
3.8	Handenarbeid	97
3.9	Maatschappelijke taken	100
3.10	Bijzondere gelegenheden	102
3.11	Spiritualiteit	102
3.11.1	Intellectuele vorming	103
3.11.2	Handschriftenbezit	105
	Besluit	111
HOOFDSTUK 4 Gebouwen en economie		113
4.1	Ligging en gebouwencomplexen	114
4.2	Economische situatie	125
4.2.1	Uitspraken in de historiografie	125
4.2.2	Bezittingen, inkomsten en uitgaven	127
	Besluit	139
HOOFDSTUK 5 Het verkloosteringsproces		141
5.1	De kerkrechtelijke status van de zusters: religieuzen, semi-religieuzen of leken?	141
5.2	Verkloostering in fasen	144
5.2.1	De losmaking van de parochie	144
5.2.2	De invoering van de clausuur	155
5.2.3	De aanname van een strengere leefwijze of kloosterregel	159
5.3	Motieven voor verkloostering	166
5.4	De oost-west hypothese	171
	Besluit	173
HOOFDSTUK 6 De bewoners van de gemeenschappen		175
6.1	Prosopografie	175
6.1.1	Methode	175
6.1.2	Vrouwenstudies	177
6.2	De Leidse en Zwolse zusters	180
6.2.1	Kerncijfers	180
6.2.2	Familiale achtergrond	182
|pag. 6| _______________↑_______________
6.2.3	Geografische herkomst	185
6.2.4	Sociale achtergrond	187
6.2.5	Leeftijd bij intrede	192
6.2.6	Motieven voor intrede	194
6.3	De ambtsdragers	199
6.3.1	Biechtvaders	199
6.3.2	Zusters die een ambt bekleedden	202
	Besluit	203
HOOFDSTUK 7 Relaties met de stedelijke omgeving		205
7.1	Relaties met de bevolking	206
7.1.1	Begunstigingen	206
7.1.2	Conflicten	210
7.2	Contacten met stedelijke instituten	215
	Besluit	216
HOOFDSTUK 8 Relaties met het wereldlijk gezag		217
8.1	Het verlenen van priviliges en bescherming	218
8.2	De hervorming van het Zwolse Oldeconvent	220
8.3	Het Zwolse gildenregime	222
8.4	Spanningsvelden	225
8.4.1	De betaling van accijnzen en hoofdgeld	226
8.4.2	Het bezit en het erfrecht van de huizen	231
8.4.3	De amortisatie	236
8.4.4	De nijverheid	245
8.5	De bijzondere posities van het Zwolse Oldeconvent en het Leidse Witte-Nonnenklooster	248
	Besluit	249
HOOFDSTUK 9 Relaties met geestelijke instellingen		253
9.1	Relaties met het kerkelijk gezag	253
9.1.1	De parochiekerk	253
9.1.2	De bisschop van Utrecht	255
9.1.3	De paus	258
9.2	Contacten tussen vrouwenhuizen	260
9.3	Relaties in het kader van de zielzorg	264
9.3.1	De broeders van het gemene leven en het Colloquium van Zwolle	265
9.3.2	De orde der reguliere kanunniken: het klooster en het Kapittel van Windesheim	267
9.3.3	De orde der franciscanen: het Kapittel van Utrecht (de derde orde) en de minderbroeders (de eerste orde)	270
9.3.4	De orde der reguliere kanunniken: het Kapittel van Sion	273
9.3.5	De orde der dominicanen	274
	Besluit	275
|pag. 7| _______________↑_______________
HOOFDSTUK 10 De reformatie		277
10.1	Maatschappelijke context	277
10.2	Verval van het religieuze leven?	279
10.3	De jaren zestig van de zestiende eeuw	285
10.4	Opheffing van de gemeenschappen	286
	Besluit	295
Slotbeschouwing		297
Summary		307
Noten		315
BIJLAGE A Overzicht van handschriften, incunabelen en drukken		369
	Leiden	369
	Zwolle	379
BIJLAGE B Lijst van conventualen en biechtvaders		385
	Leidse conventualen	385
	Leidse biechtvaders	395
	Zwolse conventualen	396
	Zwolse biechtvaders	400
BIJLAGE C Verantwoording van de database ‘Prosopografie’		401
Overzicht van geraadpleegde werken		405
Index		435

 

|pag. 8|

_______________↑_______________
Woord vooraf

Het schrijven van een proefschrift is geen solo-activiteit, maar een onderneming waar velen een bijdrage aan leveren, op welke manier dan ook. Op deze plaats wil ik iedereen die betrokken is geweest bij de totstandkoming van deze studie bedanken.
     Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar mijn promotoren. Koen Goudriaan heeft wat mij betreft de juiste balans gevonden tussen begeleiden en bij sturen enerzijds en loslaten en afwachten anderzijds. Een promovendus mag dankbaar zijn voor een promotor wiens kritiek immer constructief is. Ik ben blij dat Hilde de Ridder-Symoens na haar vertrek aan de Vrije Universiteit (VU) bereid was om tweede promotor te worden.
We hebben regelmatig prettige en inspirerende gesprekken gehad over de prosopografie. Mijn derde-ordecollega’s en kamergenoten Sabrina Corbellini en Hildo van Engen dank ik voor de prettige samenwerking, de verhelderende inhoudelijke discussies én, ook niet onbelangrijk, voor de gezelligheid op de derde-ordekamer. Beide collega’s hebben (gedeelten van) het manuscript aandachtig doorgelezen en van commentaar voorzien. Ook de andere collega’s van de afdeling Middeleeuwse geschiedenis, Mario Damen, Antheun Janse (beiden in de beginfase van het project), Arjan van Dixhoorn, Jaap van Moolenbroek, Mirjam Schaap, Annemarie Speetjens en ten slotte Ad Tervoort, komt dank toe. Dat ik me ‘thuis’ gevoeld heb aan de VU, is vooral aan hun te danken. Annemarie Speetjens leverde zeer bruikbare gegevens over de zusterhuizen van het gemene leven te Deventer en voorzag het manuscript van kritische opmerkingen. Ad Tervoort voorzag hoofdstuk zes van commentaar en corrigeerde de Engelstalige samenvatting. Ook mensen buiten de eigen afdeling leverden een bijdrage aan dit proefschrift. Met Petra van Dam had ik regelmatig stimulerende gesprekken over het vakgebied en de praktische gang van zaken bij het afronden en publiceren van een proefschrift. Hanny den Ouden ten slotte, gaf nuttige adviezen bij de tabellen in hoofdstuk zes.
     Ook een aantal studievrienden komt dank toe. Evelyn Hagenaars-Willems hielp me in haar vakantie bij het vertalen van een van de primaire Latijnse bronnen: de kroniek van het Zwolse fraterhuis van de hand van Jacob de Voecht. Suzanne Struik en Martin van Vliet stelden een afschrift van Correctieboek B uit het Leidse gemeentearchief ter beschikking, waarin interessante vermeldingen van Leidse conventen en kloosters voorkomen.
     Het leveren van een bijdrage aan de totstandkoming van een proefschrift kan op vele manieren plaatsvinden. De medewerkers van het gemeentearchief te Leiden en het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle hebben jarenlang bronnen aangesleept en uiteenlopende vragen beantwoord. Mijn oom en tante, Adri en Bep van Luijk, boden mij in de periode 1999-2001 verschillende keren een logeeradres in Leiden. Hierdoor was het mogelijk om zonder heen en weer te hoeven reizen tussen woonplaats en archief onderzoek te doen in het Leidse gemeentearchief. Dankzij hun gastvrijheid en betrokkenheid waren de logeerweken in Leiden bijzonder aangenaam en productief. Hetzelfde geldt voor de verschillende keren dat ik in het kader van een VU-kloosterweekend een bezoek

|pag. 9|

_______________↑_______________

bracht aan de zusters-trappistinnen van de abdij Nazareth te Brecht (B). Het was heerlijk om daar in alle rust en stilte aan het proefschrift te kunnen werken, of om dat juist een paar dagen te vergeten en een stapeltje boeken te lezen dat thuis al lang lag te wachten.
     Het laatste woord van dank komt toe aan Vincent. Zijn bijdrage is moeilijk in een aantal zinnen samen te vatten. Toen de rollen ruim een jaar geleden omgedraaid waren en ik zijn proefschrift van commentaar voorzag, spraken we af dat hij met een even kritische blik mijn studie zou beoordelen. Vincent, je hebt je ‘schuld’ meer dan ingelost. Je op- en aanmerkingen hebben de tekst aanzienlijk verbeterd, zowel wat de structuur als de leesbaarheid betreft. Misschien wel het belangrijkste van alles; jouw relativeringsvermogen en peptalk hebben er aan bijgedragen dat deze studie er nu ligt.

Delft, mei 2004

|pag. 10|

_______________↑_______________
 

Overzicht van afkortingen
ch.coll.	chartercollectie
d.	penning
fol.	folium / folio
GADe	Gemeentearchief Delft
GAD	Gemeentearchief Deventer
GAL	Gemeentearchief Leiden
GAN	Gemeentearchief Noordwijk
gl.	gulden
gr.	groten
ha	hectare
hs.	handschrift
HCO	Historisch Centrum Overijssel te Zwolle (voorheen Gemeentearchief Zwolle en Rijksarchief Overijssel)
HUA	Het Utrechts Archief te Utrecht (voorheen Rijksarchief Utrecht)
inv.nr.	inventarisnummer
lb.	pond
NA	Nationaal Archief te Den Haag (voorheen Algemeen Rijksarchief)
NotA	Notarieel Archief (GAL)
reg.nr.	regestnummer
s.	schelling
v.	verso

 

|pag. 11|

_______________↑_______________

[ ]

|pag. 12|

_______________↑_______________
 

Overzicht van tabellen
Tabel 1.1	De leefwijze van de Zwolse vrouwenhuizen
Tabel 1.2	De leefwijze van de Leidse vrouwenhuizen
Tabel 1.3	De zeven Zwolse en 16 Leidse vrouwenhuizen die in deze studie centraal staan
Tabel 2.1	Het aantal conventualen van negen Leidse vrouwenhuizen in 1460/61
Tabel 2.2	Het aantal zusters van het klooster Sint-Hieronymus Roma in de zestiende eeuw
Tabel 2.3	Het aantal conventualen van negen Leidse gemeenschappen in de zestiende eeuw
Tabel 4.1	De ligging van de Leidse gemeenschappen bij de stichting en latere verplaatsingen
Tabel 4.2	De ligging van de Zwolse gemeenschappen bij de stichting en latere verplaatsingen
Tabel 4.3	De financiële positie van de Leidse vrouwengemeenschappen
Tabel 4.4	De Leidse vrouwenhuizen die in 1533 een bijdrage gaven aan de keizer
Tabel 4.5	De inkomsten van de voormalige Leidse vrouwenhuizen in 1581
Tabel 4.6	De financiële positie van de Zwolse vrouwenhuizen
Tabel 4.7	De betaling van Zwolse gemeenschappen aan de Staten van Overijssel in 1578
Tabel 5.1	De losmaking van 14 Leidse vrouwenhuizen uit het parochieverband
Tabel 5.2	De losmaking van de Zwolse vrouwenhuizen uit het parochieverband
Tabel 5.3	De eerste vermelding van de clausuur van de Leidse vrouwenhuizen
Tabel 5.4	De overeenkomsten en verschillen tussen de diverse leefwijzen van de tweede religieuze vrouwenbeweging in Leiden en Zwolle
Tabel 6.1	De naamgeving van de Leidse en Zwolse zusters
Tabel 6.2	De spreiding van de Leidse en Zwolse zusters in de tijd
Tabel 6.3	De identificatie van de Leidse en Zwolse zusters
Tabel 6.4	De onderlinge verwantschap van de Leidse en Zwolse zusters
Tabel 6.5	De sociale achtergrond van de Leidse en Zwolse zusters
Tabel 6.6	De sociale achtergrond van de Leidse zusters per gemeenschap
Tabel 6.7	De sociale achtergrond van de Zwolse zusters per gemeenschap
Tabel 6.8	De sociale achtergrond van de Leidse zusters met een eerste vermelding in de veertiende, vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw
Tabel 6.9	De sociale achtergrond van de Zwolse zusters met een eerste vermelding in de veertiende, vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw
Tabel 6.10	De minimale verblijfsduur van de Leidse en Zwolse zusters
Tabel 7.1	De begunstiging van Zwolse en Leidse gemeenschappen

 

|pag. 13|

_______________↑_______________

[ ]

|pag. 14|

_______________↑_______________

Overzicht van geraadpleegde archieven

Delft, Gemeentearchief
Archief stadsbestuur, Eerste afdeling

Den Haag, Nationaal Archief
Archief van het Hof van Holland
Archief van de Grafelijkheidsrekenkamer
Archief van het klooster Onze-Lieve-Vrouw in Nazareth te Rijswijk
Archief van de kloosters in Delfland
Archief van het klooster Sint-Agatha te Delft

Deventer; Gemeentearchief
Stadsarchief
Archief Bergklooster bij Zwolle
Archief Kapittel van Sint-Lebuïnus
Archief Rentmeesterschap Grote Kapittel

Grootebroek, Gemeentearchief
Archieven van de Kloosters

Hoorn, Streekarchief West-Friese gemeenten
Oud-archief

Kampen, Gemeentearchief
Oud-archief

Leiden, Gemeentearchief
Archieven van de kloosters (Kl)
Archieven van de kerken (K)
Archieven van de gasthuizen (GA)
Archief van het Heilige Geest weeshuis (HG)
Notarieel Archief (NotA)
Secretarie-archief I 1253-1574 (SA I)
Secretarie-archief II 1574-1816 (SA II)
Oud-Rechterlijk archief (ORA)
Huisarchief Warmond (HW)
Geautomatiseerd lijfrentenbestand

Gemeentearchief Noordwijk
Oud-archief

|pag. 15|

_______________↑_______________

Utrecht, Het Utrechts Archief
Bisschoppelijk archief
Archief van de kleine kapittels en kloosters
Archief van de Oud-Katholieke Kerk Nederland

Zwolle, Historisch Centrum Overijssel
Stadsarchief (AAZo1)
Archief van het Burgerweeshuis (IA002)
Archief van het Heilige Geest- of Binnengasthuis (IA005)
Archief van het Bethlehemklooster (KA001)
Archief van het Agnietenbergklooster (KA002)
Archief van het ter Kinderhuys (KA003)
Archief van de Michaëlkerk (KA006)
Archief van het Wytenhuis (KA007)
Archief van het Cadenetershuis (KA008)
Archief van het Fraterhuis (KA009)
Archief van het Buschklooster (KA010)
Archief van het Maatklooster (KA011)
Archief van het Olde Begijnenconvent (KA013)
Archief van het Onze Lieve Vrouwaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA025)
Archief van het Michaëlaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA027)
Archief van het Sacramentsaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA033)
Archief van het Lucasaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA039)
Archief van het Joostaltaar en -broederschap in de Michaëlkerk (KA040)
Archief van het Antoniusaltaar in de Onze Lieve Vrouwekerk (KA047)
Archief van de Priestermemorie (KA061)
Particuliere archieven (PA)
Rechterlijk archief 1383-1811 (RA001)
Collectie Handschriften van de Vereeniging ter beoefening van Overijssels Regt en Geschiedenis
Archief van het huis Vilsteren
Archief van het klooster Sibculo
Charters Varia
Aanwinsten 1986
Collectie diverse charters
Collectie Varia

|pag. 16|

_______________↑_______________