|pag. 1|
De vestiging van het
‘Agentschap van de Nederlandsche Handel – Maatschappij’
van 1836 tot 1883 te Nijverdal.
(De opkomst van de textielnijverheid in het Reggedal).
Scriptie M.O. Geschiedenis, deel 2.
Noordelijke Hogeschool Leeuwarden.
Faculteit onderwijs, Noordelijke Leergangen Zwolle.
door G.B. Spijker
Almelo, december 1989.
|pag. 2|
Voorwoord.
Ook ik wil een goede traditie voortzetten, door mijn scriptiebegeleider Dr. G. Groenhuis hartelijk te danken voor zijn vruchtbare adviezen. Niet alleen als scriptiebegeleider maar ook als opleider in het eerste en het tweede deel van deze opleiding heeft Dr. Groenhuis mij onder zijn gehoor gehad.
Zijn rationeel, concreet bezig zijn met het vak geschiedenis gaf mij, die graag vanuit een affectieve affiniteit met het vak bezig wilde zijn een andere dimensie.
Naar mijn vriend Jan van den Wittenboer gaat mijn speciale dank uit. Met name voor de plezierige, zinvolle gesprekken in de afgelopen jaren, die mij het broodnodige zelfvertrouwen hebben gegeven.
Wel als laatste genoemd maar zeker niet in de laatste plaats wil ik 2 mensen (mijn vrouw en dochter), aan wie ik deze scriptie opdraag, bedanken voor hun geduld en hun incasseringsvermogen.
Een gulden middenweg tussen studie en huisgezin was niet altijd even gemakkelijk te vinden.
Almelo, december 1989.
|pag. 3|
| Inhoud: | Blz. | |
| Voorwoord | 2 | |
| Inleiding | 4 | |
| Hoofdstuk 1 | Hellendoorn, een situatieschets | 7-15 |
| Hoofdstuk 2 | “Kort overzicht van de opkomst en de ontwikkeling van de textielnijverheid in Twenthe, ± 1530 – ±1830” | 16-30 |
| Hoofdstuk 3 | 1836, Agentschap der Nederlandsche Handel-Maatschappij | 31-85 |
| Hoofdstuk 4 | De relatie tussen de hoofdrolspelers van het “Agentschap en de Modelweverij tot Hellendoorn en Nijverdal | 86-95 |
| Hoofdstuk 5 | Hoe ging het verder na 1841 met de modelweverij? Wat gebeurde er na de opheffing van het agentschap in 1883? | 96-103 |
| Conclusie | 104 | |
| Bijlagen | Geraadpleegde archieven + periodieken | 105 |
| Geraadpleegde literatuur | 106-109 | |
|pag. 4|
Inleiding:
In deze scriptie zal de vestiging in 1836 en de opheffing in 1883 van het “Agentschap van de Nederlandsche Handel-Maatschappij” centraal staan.
Tot in de eerste helft van de negentiende eeuw bestond er in de gemeente Hellendoorn en in het bijzonder in de toenmalige Marke Noetsele zeer weinig textielnijverheid.
Het was over het algemeen een agrarische gemeenschap, in de omgeving lagen veel woeste gronden, waarop schapen werden gehouden.
Toch is juist hier in 1836 textielnijverheid ontstaan. Daaruit is de huidige plaats Nijverdal uiteindelijk voortgekomen. De bedoeling van deze scriptie is te onderzoeken, hoe het mogelijk was, dat juist hier zo spontaan textielnijverheid ontstond. In hoeverre heeft de vestiging van het “Agentschap van de Nederlandsche Handel-Maatschappij op den Eversberg”, gelegen in de gemeente Wierden ertoe bijgedragen dat Nijverdal is ontstaan. Ook is het de bedoeling te onderzoeken in hoeverre er een relatie bestond tussen Thomas Ainsworth en de Nederlandsche Handel-Maatschappij en in hoeverre deze relatie van belang is geweest voor de komst van Thomas Ainsworth naar het Reggedal en de opkomst van de textielnijverheid op de grens tussen Twenthe en Salland. Gezien de grote omvang van het archief van de Nederlandsche Handel-Maatschappij, ongeveer 900 meter, dat zich bevindt in het Algemeen Rijksarchief in Den Haag en waarvan het archief van zowel de “Modelweverij” als ook de “Weefschool te Goor, het Agentschap op den Eversberg” en het Agentschap op het Nijverdal deel uit maken, moest ik, ook in het kader van deze opleiding, een keuze maken. Zoals reeds boven aangegeven, zal de kern van mijn scriptie bestaan uit die aspecten en zaken die zowel aan de oprichting als ook aan de opheffing van het “Agentschap” hebben meegewerkt.
In de bestaande literatuur wordt in het algemeen summier van de beschikbare bronnen gebruik gemaakt. Echte detailstudies waarvoor diepgaand van de archieven van de N.H.M., de archieven van de
|pag. 5|
Registers van het Kadaster en van de archieven van notarissen gebruik is gemaakt en dan specifiek met als onderwerp het “Agentschap te Nijverdal” zijn nog niet eerder gepubliceerd.
De handelsactiviteiten evenals de relaties in de regio komen dan ook in het vervolg op deze scriptie ter sprake. Wel wordt ingegaan op de relatie tussen de directie van de N.H.M., in het bijzonder op de personen die een rol in de ontstaansgeschiedenis als ook bij de opheffing van het “Agentschap” hebben gespeeld.
Ook is het de bedoeling te onderzoeken in hoeverre het personeel en de directie van het “Agentschap” invloed hebben gehad op het religieuze en het culturele leven in Nijverdal en in hoeverre er een relatie bestond tussen het gemeentebestuur en het “Agentschap”.
Ten slotte wordt ingegaan op de aspecten die tot de opheffing van het “Agentschap” hebben geleid.
Deze sciptie is uit vijf hoofdstukken opgebouwd. Het eerste hoofdstuk geeft een algemeen beeld van de gemeente Hellendoorn in de achttiende en de negentiende eeuw. De centrale vraag is: welke mogelijkheden waren reeds aanwezig?
Het tweede hoofdstuk gaat over de ontwikkeling en de opkomst van de textielnijverheid in Twenthe van ongeveer 1530 tot ongeveer 1830. Hierin komen aspecten ter sprake welke er aan mee hebben gewerkt dat de N.H.M. haar blik naar oost Nederland richtte.
Het derde hoofdstuk vormt de kern van de scriptie, hiervoor is veel van orgineel bronnenmateriaal gebruik gemaakt, om zo gedetaileerd mogelijk op die aspecten het licht te laten vallen, die doorslaggevend zijn geweest voor het oprichten en het opheffen van het “Agentschap”.
Het vierde hoofdstuk behandelt de plaatselijke historie in relatie tot de N.H.M., waaruit zal blijken dat zowel de persoon van Hendrik Wormser als ook Robert Campbell en Thomas Ainsworth hun stempel op Nijverdal en Hellendoorn hebben gedrukt.
|pag. 6|
In hoofdstuk vijf wordt ingegaan op zaken die naast de opheffing van het “Agentschap” een rol hebben gespeeld en wordt de vraag hoe het verder ging in de periode na de opheffing van het “Agentschap” in Nijverdal besproken. Wie nam de erfenis van het Agentschap over?
[Afb. 1]