Een conflict tusschen het geestelijke en het wereldlijke recht te Steenwijk in 1502


EEN CONFLICT TUSSCHEN
HET GEESTELIJKE EN HET WERELDLIJKE RECHT
TE STEENWIJK IN 1502.

_______

     Over de zaak, die in het hierachter nitgegevene stuk 1 [1. De minuut berust onder de papieren van den notaris Gerard Beyer (later kanunnik ten Dom) in het archief van den Dom.]) besproken wordt, is, voor zoover ik weet, van elders niets bekend. Trouwens de toedracht blijkt uit den inhoud voldoende. De magistraat van Steenwijk had blijkbaar kort voor 1502 eene keur gemaakt, waarbij bepaald werd: 1°. dat geen geestelijke in het stadsgebied als executeur testamentair van leeken kon optreden, 2°. dat geen burger zijn uiterste wil mocht maken op andere wijze dan voor twee schepenen, 3°. dat processen betreffende rechten van weduwen en weezen alleen voor het stadsgerecht aanhangig gemaakt mochten worden. De derde bepaling was blijkbaar en direct tegen de rechtspraak van de dekens en provisoren gericht; de eerste bedoelde even duidelijk de rechten der geestelijkheid te besnoeien. Alleen het bezwaar, dat de bisschop tegen de tweede bepaling had, vereischt eenige toelichting: het is toch bekend, dat het overal algemeen gebruikelijk was, uiterste wilsbeschikkingen voor het gerecht te maken. Het is niet waarschijnlijk, dat de Steenwijksche magistraat bedoelde, het maken van testamenten voor notarissen te verbieden; immers zoover mij bekend is, was zulks alleen bij geeste-

_______________↓_______________


|pag. 194|

lijken in gebruik of althans gewoon. Meer voor de hand ligt het aan te nemen, dat men wenschte een einde te maken aan eene andere gewoonte, die inderdaad zeer algemeen was. Het was regel, dat iemand, die op het uiterste lag en van den pastoor de laatste sacramenten ontvangen had, verschillende legaten vermaakte aan de kerk en aan verschillende kloosters of andere stichtingen („ad pias causas”, zooals onze akte zegt); aan de akte, door den pastoor dan van zulke schenkingen opgemaakt (waartoe de koster, naar wij vernemen, steeds een „testamentboeck” medebracht 2 [2. Zie de instructie van den koster der St. Jacobskerk te Utrecht, gedrukt bij: Van Riemsdijk, Geschiedenis van de kerspelkerk van St. Jacob, p. 271.]) werd volledige bewijskracht toegekend 3 [3. Vergelijk over dit gebruik: Fockema Andreae, in: Rechtsgel. magazijn, VII 517. (Bokia, bokinge, bokland.)]). Deze gewoonte was zoo algemeen, dat men in de voor het gerecht gemaakte uiterste wilsbeschikkingen meestal reeds vooraf bepaalde, dat van de na te laten goederen, waarover beschikt werd, afgetrokken moesten worden de „scout, testament ende uutinghe”, d.i. de schulden, het op het sterfbed vermaakte en de kosten der uitvaart. Het ligt voor de hand, dat deze instelling, hoe natuurlijk ook, aanleiding kon geven tot afpersing, indien de pastoor van den invloed, dien hij vooral in zulke oogenblikken op den lijder bezat, een onbehoorlijk gebruik maakte; en het is dus verklaarbaar, dat de magistraat van Steenwijk, die wellicht dergelijke klachten over den fungeerden pastoor vernomen had, daaraan een einde wenschte te maken.
     Tegen de inbreuken, aldus op de van ouds bestaande rechten der geestelijkheid gemaakt, komt nu de bisschop

_______________↓_______________


|pag. 195|

bij de hierna afgedrukte akte van 16 December 1502 in verzet. Hij draagt aan de priesters der parochiekerk van Steenwijk op, om den magistraat van Steenwijk (onder wien wij den voorzaat en naamgenoot van den bekenden secretaris Mr. Segher ter Steghe aantreffen) onder bedreiging met excommunicatie te bevelen, binnen negen dagen de bedoelde keuren te herroepen en die in de stadboeken door te halen, en om hem bij weigering te dagvaarden voor den officiaal van den bisschop Mr. Johannes van Diepholt in zijne rechtbank te Utrecht.
     Over den afloop der zaak blijkt niets met zekerheid.
Ik houd het er evenwel voor, dat de magistraat toegegeven heeft. Immers in de verzameling van oude keuren der stad Steenwijk, uitgegeven door Mr. A. Telting (Zwolle 1891) p. 77—161, vinden wij geene enkele bepaling, waarop de akte van den bisschop kan passen, hoewel daaronder „zeer olde artyckels” voorkomen: men schijnt het er dus voor te moeten houden, dat de magistraat inderdaad de geïncrimineerde keuren in het stadboek heeft doorgehaald. Niet voor goed evenwel gaf de magistraat zijn plan op: in het jaar 1543 werd op nieuw eene keur gemaakt (opgenomen in het stadboek, p. 49 der genoemde editie), waarbij bepaald werd, dat een burger, „sijn testament maeken (zou) voir twe burgemeisteren in der tijt off twee schepennen ende sijn uuterste wille in geschriffte doen schriven; anders en ist van geenre weerden”. Slechts voor het geval, dat iemand ziek lag aan eene besmettelijke ziekte, werd veroorloofd voor den kapellaan en twee getuigen een testament te maken, dat geldig zou zijn, mits het dadelijk den burgemeesters werd aangeboden. Ook als een burger ziek werd buiten de stad, mocht hij een testament maken voor den pastoor of kapellaan met twee ge-

_______________↓_______________


|pag. 196|

tuigen of voor een openbaren notaris; stierf hij dan aan deze ziekte, dan was het testament geldig. Van eenig verzet van den bisschop tegen deze bepaling, die de gewichtigste der geïncrimineerde keuren herhaalde, blijkt niets: het artikel is in het stadboek blijven staan.

S. MULLER FZ.

_______

     Fredericus marchio de Baden, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Trajectensis, presbyteris in Steenwijck ac universis presbyteris, capellanis et clericis notariisque et tabellionibus publicis nobis subjectis et eorum cuilibet, ad quem vel ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam. Sicut duo Deus instituit luminaria magna, unum, quod est pontificalis auctoritas, ut diei, alterum, quod est imperialis majestas, ut nocti preessent, ita pariformiter mediator Dei et hominis dominus noster Jhesus Cristus actibus propriis et dignitatibus distinctis officia potestatis utriusque discrevit, volens quod Dei est Deo et quod est Cesaris attribui Cesari. Hinc etiam Romanorum pontifices et imperatores laicis, quacumque eciam imperiali auctoritate fungentibus, interdixerunt tam papali quam edictali lege, ne de negociis et causis ecclesiasticis et ad forum ecclesiasticum spectantibus quicquam disponerent aut circa ea statuerent quovis modo, irritantes ac cassa et irrita denunciari precipientes et decernentes omnia et singula statuta et consuetudines, que civitates vel loci potestates, consules vel quecumque alie persone laicales sine ipsius ecclesie auctoritate presumerent attemptare. Sane licet premissa tam divine quam humane legis evidenter xanezerit auctoritas et jamdudum ita notoria et manifesta fuerint, quod

_______________↓_______________


|pag. 197|

neminem latere possunt, nisi qui eadem ignorare affectet, ad nostrum tamen, ffama publica referente et procuratore nostro fiscali id nobis insinuante, devenit auditum, quod nonnulli laici, videlicet Johannes Blessinck, magister Segherus ther Stege, Symon Polman, Jacobus Broms, Ysbrandus Alberti et Requinus Frederici ac alias, burgimagistri, scabini, consules, proconsules et rectores opidi Steenwicensis, tam suis quam dicti opidi nominibus, propriis non contenti finibus, falcem suam in alienam messem mittentes et non satis perpendentes, quod in negociis ecclesiasticis et illis annexis ipsis tanquam laicis omnis statuendi fuerit et sit interdicta facultas, vestem Domini inconsutilem, ecclesiam videlicet et immunitatem libertatem et jurisdictionem ecclesiasticas, quas non tantum sancti patres, sed eciam principes seculares diversis muniverunt privilegiis, suis pretensis laicalibus constitutionibus, statutis et novitatibus non formidarunt impugnare et prosequi non verentur, in effectu 4 [4. Het HS. heeft: „in ineffectu.”]) statuentes, quod nulla ecclesiastica persona possit aut debeat infra limites ditionis prefati opidi eorundem esse executor testamentorum quorumcumque laicorum, ipsis subditorum; item quod nemo opidanorum subditorum eorundem possit, presumat neque audeat suum condere testamentum, eciam ad pias causas, nisi ibidem presentes habuerit saltem duos ex scabinis opidi ejusdem; item quod omnes et singule cause viduarum orphanorum pupillorum ac aliarum miserabilium personarum per easdem personas sive illarum tutores, curatores aut procuratores coram eorum judicio seculari, et non aliunde coram quocumque judicio ecclesiastico, debeant agitari; inhibentes eciam sub gravibus penis, ne dicti vidue pupilli et orphani et seu illorum

_______________↓_______________


|pag. 198|

tutores sive procuratores super dictis bonis aliunde et contra hujusmodi eorum pretense constitutionis tenorem dictas causas prosequi nec eciam alii et contra alia premissa in aliquo contravenire respective presumant. Que quidem pretense constitutiones et statuta sic presumpte et presumpta contra juris communis dispositionem exorbitantia omni equitati et rationi contraria existunt ac in nostre ordinarie jurisdictionis exervationem, vilipendium et prejudicium cedere notorie dinoscuntur pariter et in scandalum Christifidelium plurimorum, propter quod dicti pretensi statuentes, excommunicationis ac alias sententias censuras ecclesiasticas et penas tam canonicas quam civiles, eciam in statutis provincialibus Coloniensibus et nostris statutis synodalibus Trajectensibus contentas, dampnabiliter incurrerunt. Ffuimus igitur per dictum procuratorem fiscalem debita cum instantia requisiti, quatenus super premissis de oportuno juris remedio providere, ac sibi monitorium penale contra prefatos statuentes in formis solitis et consuetis decernere et concedere dignaremur. Nos igitur, attendentes postulationem hujusmodi fore justam et consonam rationi, quodque laici predicti in premissis statutis concedendis nulla auctoritate fulciti fuerunt, eciam si motu proprio in ecclesie favorem aliquid statuissent, cum apud ipsos manet obsequendi necessitas non auctoritas impetendi super ecclesiasticis causis et eisdem annexis, et propterea statutum dive memorie Basiiii imperatoris, quod de non alienandis prediis rusticis vel urbanis in ecclesie favorem statuerat, ea fuit potissimum ratione reprobatum, quia auctoritate ecclesie non fuit approbatum et seu roboratum; cupientesque in causa seu causis hujusmodi rite et legitime procedere prout de jure tenemur, vobis omnibus et singulis supradictis et vestrum cuilibet in solidum in virtute

_______________↓_______________


|pag. 199|

sancte obedientie et sub excommunicationis et suspensionis penis districte precipiendo mandamus, quatenus accedentes quo propterea fuerit accedendum et accedere fueritis requisiti seu alter vestrum fuerit requisitus, auctoritate nostra moneatis et requiratis primo secundo tertio et peremptorie prefatos Johannem Blessinck, magistrum Zegerum ter Stege, Symonem Polman, Jacobum Broms, Ysbrandum Alberti et Requinum Frederici ac alias burgimagistros, scabinos, consules, proconsules et rectores opidi Steenwicensis, aliosque omnes et singulos ipsis adherentes illorumque complices in hac parte et fautores, in executione presentium per vos nominandos, ipsisque tam conjunctim quam divisim, sub excommunicationis ac aliis in papalibus imperialibus constitutionibus et utriusque juris xanctionibus necnon provincialibus et synodalibus nostris statutis predictis contentis, sententiis et censuris penis ac eciam sub pena pecuniaria quingentorum scudatorum antiquorum aureorum monete regis Francie ad usum pauperum Christi, si pecuniaria hujusmodi commissa fuerit, irremissibiliter applicanda, districte precipiendo mandetis, prout et nos eadem auctoritate tenore presentium sic monemus et precipimus ac mandamus, quatenus infra novem dierum spacium, quorum novem dierum tres pro primo, tres pro secundo et reliquos tres dies pro tertio et peremptorio termino ac monitione canonica ipsis prefigatis et assignetis, prout et nos prefigimus et assignamus, prefatas pretensas constitutiones sive statuta suprascripta, quas seu que modo premisso statuerunt ordinarunt publicarunt observari mandarunt ac teneri practicari et observari aliquandiu fecerunt, cum omnibus inde secutis publice revocent cassent irritent et annullent ac publice nullas cassas irritas et inanes denuncient ac de suis libris deleri et cancellari faciant, et nos sive commis-

_______________↓_______________


|pag. 200|

sarium nostrum infrascriptum(?) debite de premissis infra monitionis terminum predictum certificent, ac Christifideles suos subditos sua testamenta et ultimas voluntates secundum juris communis dispositionem facere et executores quoscumque voluerint eligere et deputare permittant, neque impediant quominus vidue orphani pupilli et alie miserabiles persone super bonis et rebus eorundem suas causas in quibuscumque eciam ecclesiasticis judiciis, in quibus maluerint agere, intentare et prosequi valeant, neque impedientibus ipsis dent aut faciant auxilium consilium vel favorem, neque generaliter quicquam decetero inantea attemptent per se vel alium seu alios, quod sit aut cedere possit in ecclesiastice libertatis prejudicium ac nostre ecclesiastice jurisdictionis vilipendium vel contemptum, et nichilominus Deo ecclesie nobis et dicto procuratori nostro fiscali de excessibus hujusmodi ac tante temeritatis audacia emendam prestent laudabilem et condignam ac satisfaciant competenter; alioquin contra ipsos omnes et singulos predictos ac alias eorundem adherentes ac complices et fautores et generaliter contra contradictores quoslibet in hac parte pariter et rebelles ad dicte excommunicationis sententie ac aliarum censurarum et penarum declarationem et etiam pene ipsius pecuniarie predicte extorsionem, prout de jure acrius poterimus, procedemus, nisi causam pretendere velint rationabilem et efficacem, cur ad premissa minime teneantur seu eadem fieri non debeant, ad quam pretendendum citetis peremptorie coram fideli consiliario nostro domino magistro Johanne de Diepholt officiali nostro Trajectensi, cui vices nostras in premissis plenarie committimus donec eas ad nos duxerimus revocandum, prefatos monitos conjunctim et divisim ad ultimam diem monitionis vestre hujusmodi, si juridica fuerit, alioquin ad primam

_______________↓_______________


|pag. 201|

diem juridicam, deinde immediate proxime subsequentem, qua ipsum dominum magistrum Johannem de Diepholt officialem commissarium nostrum in hac parte Trajecti in consistorio nostro episcopali Trajectensi pro tribunali sedere contigerit, contra prefatum procuratorem curie nostre fiscalem causam hujusmodi allegaturos ostensuros impetituros dicturos facturos audituros et recepturos quod dictaverit juris ordo, cum intimatione debita et consueta atque tali, quod cetere executiones, aliorum mandatorum ad presentem causam forsan adhuc decernendorum fieri debeant in valvis rubeis ecclesie nostre Trajectensis, quas validas fore decernimus per presentes. Reddite litteras debite executas vos presentium executores. Datum sub sigillo nostro ad causas presentibus appenso anno Domini millesimo quingentesimo secundo, die vero XVI Decembris.

G. Beyer.          

 
– Muller Fz., S. (1896). Een conflict tusschen het geestelijke en het wereldlijke recht te Steenwijk in 1502. BtdGvO, 115 [5. 2e serie 1e deel], 193-201.

Category(s): Steenwijk
Tags: ,

Comments are closed.