|pag. 56|
5. Samenvatting en conclusies
Is de Afscheiding in Hasselt tegelijk een wederkeer?
Wederkeer hier op te vatten als wederkeer naar het gereformeerd symbolisch universum, zoals dat in de zestiende en zeventiende eeuw in Nederland vorm kreeg.
Het antwoord op die vraag kan aan het einde van deze studie bevestigend zijn. De Afscheiding in Hasselt stelde zich niet tevreden met het conventikel, maar stond een duidelijk herstel van de Gereformeerde kerk voor, waarin de oude, zeventiende-eeuwse belijdenisgeschriften met hun boodschap van verkiezing en verwerping volle gelding zouden hebben. Een Gereformeerde kerk ook, waarin de Dordtse Kerkenorde met haar democratische inslag van vrije plaatselijke gemeenten onder leiding van zelfgekozen kerkeraden zou vigeren, en niet het hiërarchische Regelement van 1816 1 . De meeste
kwesties die landelijk een rol speelden bij de Afscheiding, spelen eveneens bij het afscheidingsgebeuren in Hasselt. Kritiek op de leervrijheid, kritiek op de bestuurlijke organisatie, discussie over het ambtsgewaad van de predikant, discussie over de schoolkeuze en de doorwerking van het gereformeerd symbolisch universum op de levensstijl van de gemeenteleden vinden plaats onder de Afgescheidenen in Hasselt.
Nadrukkelijk wordt in de periode na de Afscheiding teruggegrepen op de hoofdelementen van het gereformeerd symbolisch universum. Dit wordt door de Afgescheidenen in Hasselt met grote beslistheid gedaan. Dit leidt herhaaldelijk tot conflicten met de meerdere vergaderingen van de Afgescheidenen. De Afgescheidenen in Hasselt balanceren in de jaren 1837-1843/44 op de rand van de scheidslijn tussen Christelijk Afgescheidenen en Kruisgezinden. Uiteindelijk komt het in 1843/44 tot een breuk met de hoofdstroom van de Afscheiding. De gemeente komt dan vermoedelijk eerst in Ledeboeriaans vaarwater. In het begin van de jaren vijftig verschuift men in de richting van de Kruisgezinden. Binnen die groep krijgt men in de jaren zestig problemen, die voor een deel van de Kruisgezinde gemeente tot een breuk lei-
|pag. 57|
den. Zij stappen vervolgens over naar de in 1846 geïnstitueerde Christelijk Afgescheiden gemeente. In 1869 vinden de beide Afgescheiden groepen elkaar. Slechts een kleine groep blijft dan apart staan.
De stelling van Mulder dat de aanwezigheid van een oefengezelschap een noodzakelijke voorwaarde is voor het tot stand komen van de Afscheidingsbeweging is toepasbaar op Hasselt.
Het aanwezige conventikel kon bijdragen aan het handhaven en bewaren van elementen van het symbolisch universum.
De Afscheiding wordt -al zijn de bronnen hiervoor schaars- ingezet vanuit het conventikel. De nadelige keerzijde van het conventikel is eveneens aanwezig. Het independentisme en het gebrek aan een juist zicht op de kerkelijke ambten komen voor. Binnen het conventikel heeft het leiderschap zich kunnen ontwikkelen. Waarschijnlijk is de leider Harm Smit vanuit dit conventikel naar voren getreden.
Of deze Harm Smit oefenaar is geweest, valt niet vast te stellen. Van zijn opvolger, Klaas Smit, is dat bekend.
Harm Smit had de kennis, de vaardigheden en het maatschappelijk aanzien dat hem als leider geschikt maakte.
Zijn rol bij de Afscheiding en bij de latere breuk met de hoofdstroom van de Afgescheidenen blijft helaas niet duidelijk vast te stellen.
Zijn zoon Klaas Smit, die na hem leider wordt, is kerkelijk en maatschappelijk geaccepteerd als voorganger en als raadslid van de burgerlijke gemeente. Van hem is bekend dat hij niet zomaar hereniging van Kruisgezinden en Afgescheidenen voorstond. Eerst na zijn vertrek begint het verloop van Kruisgezind naar Afgescheiden.
Er zijn verschillende invalshoeken te kiezen om de Afscheiding te verklaren. De demografisch-economische benadering van Slicher van Bath vindt in de jaren dertig met bevolkingsgroei en economische vooruitgang een voedingsbodem in Hasselt. Zijn stelling dat de Afgescheidenen vooral te vinden zijn in landbouwgebieden, waar grote bevolkingsvermeerdering vooraf ging aan de Afscheiding, gaat voor Hasselt maar tot op zekere hoogte op.
De Groot noemt de Afscheidingsbeweging voor bepaalde delen van ons land een schakel in de sociale emancipatie van de
|pag. 58|
lagere bevolkingsgroepen 2 ). Naast het onderscheid dat gemaakt moet worden tussen reformatie en emancipatie 3 ) als bezwaar tegen deze visie, komt deze sociale emancipatie niet aantoonbaar naar voren in dit onderzoek.
In navolging van Schilder leggen we de nadruk op de Afscheiding als kerkelijk gebeuren. Daarnaast zijn er wel politieke en sociaal-economische neveneffecten te signaleren. Ook Becker legt uiteindelijk daar het zwaartepunt 4 ).
Algra heeft zijn belangrijke werk over de vorige eeuw met de benaming ‘wonder’ getypeerd. Hij vreesde dat sociologische en psychologische verklaringen de verwondering zouden verdrijven. Na het afronden van deze studie blijft de verwondering. De christelijke gemeente en het levendmakend geloof in Christus zijn uit God. Wat we ervan zien, laat zich — ook wetenschappelijk- bestuderen. Maar het geheim ervan wordt langs die weg niet doorgrond. Dat geheim is de liefde van God, die is in Jezus Christus, onze Here, en die wordt verkondigd in de Schriften. Met instemming besluiten we deze studie met deze woorden van Veling 5 ).
|pag. 59|
Noten bij hoofdstuk 5
De noten op pag. 59 zijn als zijnoten opgenomen.
|pag. 60|
Archivalia
Archief Hervormde kerk te Hasselt
– Handelingen kerkeraad 1814 – 1889
– Ingekomen en uitgegane stukken 1808 – 1888
– Alfabetisch lidmatenregister 1815 – 1875
– Doopregister 1827 – 1856
Archief Gereformeerde kerk te Hasselt
– Akteboek 1846 – 1867
– Notulenboek 1868 – 1875
– Register van lidmaten 1846 – 1870
Gemeente Archief Hasselt
– Stadsbrievenboek 1833 – 1839
– Notulen Raad 1818 – 1869
– Alphabetisch register (1831)
– Bevolkingsregister 1860 – 1870
Gemeente Archief Zwolle
– Handelingen der provinciale vergaderingen der gemeenten onzes Heeren Jezus Christi in Overijssel sedert de verwerping van het ongoddelijk en tegen de eer van Koning Jezus strijdende Nederlandsch Hervormd Kerkbestuur opgerigt zonder toestemming der gemeenten in den jare 1816
– Handelingen der provinciale vergaderingen in Gelderland en Overijssel, van de Christelijke Afgescheidene Kerk
Gebruikte afkortingen (bij de noten)
– H.A.H. Archief Hervormde kerk te Hasselt
– A.G.K.H. Archief Gereformeerde kerk te Hasselt
– G.A.H. Gemeente Archief Hasselt
– G.A.Z. Gemeente Archief Zwolle
|pag. 61|
Literatuurlijst
– H. Algra, Het wonder van de negentiende eeuw. Franeker 19796
– J.W. Becker, Het eeuwige heimwee. Alphen a/d Rijn 1976
– F.L. Bos, Archiefstukken betreffende de Afscheiding van 1834 deel I Kampen 1939 deel III Kampen 1942
– F.L. Bos, Kruisdominees Kampen 19822
– J. Bosch, Figuren en aspecten uit de eeuw der Afscheiding. Goes 1952
– J. Bosch, Groen van Prinsterer en de kerkelijke strijd van heden Kampen 1936
– J. Bosch, Om waarheid en recht Kampen 1933
– R. Bosch, “Het ontstaan van de Gereformeerde Kerk; de Afscheiding van 1835” in: F. Pereboom e.a. Uit de geschiedenis van Hasselt Kampen 1982
– H. Bouwman, De crisis der jeugd Kampen 1976 (heruitgave)
– P. van de Breevaart e.a., De Vereniging van 1907 Houten 1984
– J.C. van der Does, De Afscheiding in haar wording en beginperiode Delft 19342
– H.F.J.M. van den Eerenbeemt e.a., “Economische en sociale verhoudingen in Noord en Zuid circa 1770 – midden negentiende eeuw” in: AGN deel 10, Bussum 1981
– ETIO, Rapport over Hasselt 1950
J. van Gelderen, ” ‘Scheuring’ en Vereniging – 1837-1869″ in: De Afscheiding van 1834 en haar geschiedenis Kampen 1984
– A. de Groot, “Het vroegnegentiende-eeuwse Nederland” in: De Afscheiding van 1834 en haar geschiedenis Kampen 1984
– A. de Groot, “Sociocultureel en godsdienstig leven in de Noordelijke Nederlanden 1795-1013” in: AGN deel 11 Bussum 1983
|pag. 62|
– G.M. den Hartogh, “De aanhouder wint” in: Geref. Theol. Tijdschrift jrg. 55 (1955) no. 5
– J. Hendriks, De emancipatie der Gereformeerden Alphen aan de Rijn 1971
– H.A. Hofman, Ledeboerianen en Kruisgezinden Utrecht 1977
– P.N. Holtrop, “De Afscheiding, breekpunt en kristallisatiepunt” in: De Afscheiding van 1834 en haar geschiedenis Kampen 1984
– C.M. Kwantes ed., Jaarboekje van de Gereformeerde Kerk onder het Kruis laatst te noemen Gereformeerde Kerk in Nederland voor het jaar 1869 Houten/Utrecht 1984
– O.J. de Jong, Geschiedenis der kerk Nijkerk 198010
– L.J. Joosse, Ende Godts daden niet vergeten Enschede 1977
– J. Kamphuis, “‘Spiritualiteit’: een term in opmars” in: Nederlands Dagblad, 22 augustus 1975
– J. Kamphuis, “Reformatie contra ‘spiritualiteit'” in: Nederlands Dagblad, 28 augustus 1975
– J. Kamphuis, “De Afscheiding als onze (kerk)historische achtergrond” in: Nederlands Dagblad, 12 september 1975
– J. Kamphuis, “De erfenis van de ‘Nadere Reformatie'” in: Nederlands Dagblad, 19 september 1975
– G. Keizer, De Afscheiding van 1834 Kampen 1934
– J. Kok, Meister Albert en zijn zonen Kampen 19342
– E.D. Kraan, “De Afscheiding” in: Vox Theologica jrg. 6 (1935) no. 1
– P.J. Kromsigt, De Afscheidingsbeginselen in hunne bedenkelijke strekking voor kerk en volk Amsterdam 1912
– D.Th. Kuiper, De Voormannen Meppel 1972
– L.H. Mulder, Revolte der fijnen Meppel 1973
|pag. 63|
Notulen van de algemene kerkelijke vergaderingen van de Gereformeerde Kerk onder het Kruis (1844-1869) Utrecht 1982
– R.T. Oost, De Afscheiding in Zwolle (1835-1842) Zwolle 1982 (niet uitgegeven MO-scriptie)
– F. Pereboom e.a., ‘Van scheurmakers, onruststokers en geheime opruijers…’, de Afscheiding in Overijssel Kampen 1984
– H. Poelarends, “Het ontstaan van de Gereformeerde Kerk, de Afscheiding van 1835” in: Kerkblad Gereformeerde Kerk te Hasselt jrg. 35 (1983) no. 3, 4, 5, 6
– J. van Putten, Zoveel kerken, zoveel zinnen Kampen 1968
– J. en A. Romein, De lage landen, bij de zee Amsterdam 19777
– J.C. Rullmann, De Afscheiding in de Nederlandsch Hervormde kerk der XIXe eeuw Kampen 1930
– F.L. Rutgers, De geldigheid van de oude kerkenordening der Nederlandsche gereformeerde kerken Amsterdam 1971 (heruitgave)
– C.J. de Ruyter, “Gereformeerde kerken na anderhalve eeuw” in: Variant Plus, Nederlands Dagblad Amersfoort 1984
– K. Schilder, “Beginsel, recht en betekenis der Afscheiding” in: De Kerk deel III blz. 77-123 Goes 1962
– F.W. Schmidt, De bevolking van Hasselt van begin zestiende eeuw tot en met begin negentiende eeuw (niet uitgegeven MO-scriptie)
– G.J. Schutte, “De ere Gods en de moderne staat” in: Radix 9 (1983)
– B.H. Slicher van Bath, Een samenleving onder spanning, geschiedenis van het platteland van Overijssel Assen 1957
– K. Smit, Iets over vrijheid en scholen ’s-Gravenhage 1846
– C. Trimp, “De les van de historie” in: De Reformatie jrg. 57 (1982) no. 36
|pag. 64|
– K. Veling, Leven uit geloof als object van sociale wetenschap? Groningen 1983
– J. Vree, “De Nederlandse Hervormde kerk in de jaren voor de Afscheiding” in: De Afscheiding van 1834 en haar geschiedenis Kampen 1984
– J.S. van Weerden, Spanningen en conflicten Groningen 1967
– D. Westerhof, “De school van 1850 tot 1900” in: Uit de geschiedenis van Hasselt Kampen 1982
– W.J. Wieringa, “De Afscheiding en de Nederlandse samenleving” in: De Afscheiding van 1834 en haar geschiedenis Kampen 1984
– W.J. de Wilde, Geschiedenis van Afscheiding en Doleantie van Hervormd standpunt bezien Wageningen z.j.
– A.P. Wisse, “Maken de steek, de bef en de kuitbroek de dominee?” in: Variant Plus, Nederlands Dagblad, september 1984
– I. de Wolff, De strijd om de kerk in de negentiende eeuw 1815-1834 Enschede 1954
|pag. 65|
Bijlage A
Presentie Hasselt op meerdere vergaderingen van Afgescheidenen
in de periode 1835 – 1850
Afgescheidenen | Kruisgezinden | |||
1835 | 21/12 | X | ||
1836 | jan. | 0 | Verklaring: | |
apr. | X | X Hasselt is present | ||
1837 | 24/5 | X | – Hasselt is absent | |
6/7 | X | 0 aanwezigheid niet vast te stellen |
||
23/9 | X | |||
18/11 | X | |||
1838 | 28/6 | X | ||
18/7 | X | |||
1839 | 15/10 | – | ||
1840 | 11/6 | 0 | ||
1841 | 18/5 | X | ||
1/6 | 0 | |||
14/12 | – | |||
1842 | 29/4 | X | ||
1843 | 11/4 | – | ||
4/7 | X | |||
1844 | 4/6 | – | ||
20/6 | – | |||
18/7 | – | |||
5/9 | – | |||
10/12 | X | |||
1845 | 9/9 | – | ||
12/11 | – | |||
1846 | 2/9 | X | ||
1847 | 16/3 | – | ||
7/7 | – | |||
25/9 | 0 | |||
13/10 | 0 | |||
1848 | 28/3 | – | ||
11/5 | 0 | |||
5/7 | X | |||
1849 | 7/3 | X | ||
25/4 | – | |||
27/6 | 0 |
|pag. 66|
Presentie van de kerk te Hasselt op de Algemene vergaderingen van de Gereformeerde Kerk onder het Kruis in de periode 1844-1869
datum | plaats | present | afgevaardigden | lastbrief | opmerkingen | ||
1. | jun. | 1844 | Linschoten | – | – | – | – |
2. | sep. | 1845 | Rotterdam | – | – | – | – |
3. | mrt. | 1847 | Rotterdam | – | – | – | – |
4. | mrt. | 1848 | Zwartsluis | – | – | – | – |
5. | apr. | 1849 | Zwartsluis | – | – | – | – |
6. | mei | 1850 | Den Helder | – | – | – | – |
7. | mei | 1851 | Apeldoorn | – | – | – | Hasselt niet genoemd bij classicale indeling |
8. | sep. | 1852 | Zwartsluis | x | oud. H. Smit oud. G.J. Bruining |
||
9. | sep. | 1853 | Zwolle | – | – | x | behandeling conflict Kragt-K. Smit over school |
10. | aug. | 1854 | Rotterdam | x | oud. H. Smit | ||
11. | aug. | 1855 | Rotterdam | – | – | x | – |
12. | jul. | 1856 | Zwartsluis | men is afgevaardigd per classis | |||
13. | sep. | 1857 | Zwolle | x | oud. K. Smit oud. L. Smit |
– | |
14. | aug. | 1858 | Dordrecht | x | oud. K. Smit | vier kerken, w.o. Hasselt verlaten vergadering | |
okt. | 1858 | Amsterdam | – | – | – | – | |
15. | mei | 1859 | Gouda | – | – | x | – |
16. | mei | 1860 | Amsterdam | – | – | x | – |
17. | mei | 1861 | Zwolle | x | oud. K. Smit | – | – |
18. | jun. | 1862 | Gouda | – | – | – | onderzoek naar afwezigheid lastbr. |
19. | okt. | 1863 | Amsterdam | – | – | x | – |
20. | jun. | 1864 | Zwartsluis | x | oud. L. Buit diaken J. Admiraal |
– | kleding voorgangers |
21. | jun. | 1865 | Rotterdam | x | oud. E. van ’t Loo | – | kwestie Veldman |
22. | okt. | 1865 | Amsterdam | x | oud. E. van ’t Loo oud. J. Hulleman |
– | Hulleman eerder weg |
23. | jun. | 1866 | Zwolle | x | oud. E. van ’t Loo oud. J. Hulleman |
– | Hulleman eerder weg v’t Loo tegen schorsing Veldman |
24. | jun. | 1867 | Zwartsluis | x | oud. L. Buit dia. E. Buit | – | protest Hasselt scheuring |
25. | jun. | 1868 | Haarlem | – | – | – | – |
26. | jun. | 1869 | Rotterdam/Amsterdam | afvaardiging per classis | |||
x Hasselt is present | |||||||
– Hasselt is niet present |
|pag. 67|
Bronvermelding bijlage A
Gegevens presentie meerdere vergaderingen van Afgescheidenen:
G.A.Z., Handelingen Prov. Verg. Ov. 1835-1848
G.A.Z., Handelingen Prov. Verg. Gelderland/Overijssel 1847-1861
Notulen van de algemene kerkelijke vergaderingen van de Gereformeerde
Kerk onder het Kruis (1844-1869), Utrecht 1982